Ο Pasolini, ένας μαρξιστής διανοούμενος, βιρτουόζος του συμβολισμού και της σημειολογίας που άφησε τούτο τον κόσμο πρόωρα και το σινεμά έμεινε ξαφνικά κατά πολύ φτωχότερο.
Ξεκίνησε την δεκαετία του ’60 αποτολμώντας όσο λίγοι να ευτελίσει την καθεστηκυία τάξη και να αποδώσει τη λούμπεν πραγματικότητα όπως μόνο αυτός ξέρει, απογυμνώνοντας κυριολεκτικά και μεταφορικά τους πρωταγωνιστές του και περιφέροντάς τους με αδαμιαία περιβολή στην αποκτηνωμένη πραγματικότητα. Η φιλμογραφία του σταμάτησε απότομα έχοντας ολοκληρώσει 12 ταινίες μεγάλου μήκους (μυθοπλασίας), διότι πλήρωσε ακριβά τη γενναιότητά του να εκθέσει την νοσηρότητα του φασισμού με το κύκνειο άσμα του “Σαλό, 120 μέρες στα Σόδομα”, που ήταν και η ταφόπλακα όχι μόνο της καριέρας του αλλά και της ζωής του, αφού λίγο αργότερα δολοφονήθηκε άγρια μια αποφράδα μέρα του Νοέμβρη, το 1975.
Τα πρότυπα στο σπίτι, ο μαρξισμός και το τραγικό τέλος
Γεννημένος στην Μπολόνια της Ιταλίας, στις 5 Μαρτίου του 1922, ο Pasolini παιδιόθεν ήταν ένα ανήσυχο πνεύμα, άνθρωπος της τέχνης, θιασώτης της ελευθερίας και της ισότητας. Σίγουρα έπαιξε ρόλο σε αυτά από νωρίς το γεγονός ότι η χρονιά της γέννησής του συνέπεσε με την ανάληψη της εξουσίας από τον Μουσολίνι, στην Ιταλία του Μεσοπολέμου. Δεν είναι διόλου τυχαίο πως όλη του η καλλιτεχνική δράση στιγματίστηκε βαθιά από αυτό το συμβάν, τάχθηκε απέναντι στο “φασιστοφεουδαρχικό” καθεστώς και έγινε φανατικός οπαδός του μαρξισμού. Μολονότι ήταν γνωστός και ξακουστός από την ιδιότητα του σκηνοθέτη, ο Pasolini ήταν μια πολυσχιδής προσωπικότητα, ένας “κολασμένος” ποιητής, συγγραφέας, ηθοποιός, ένας καλλιτέχνης διανοούμενος και ψαγμένος δημιουργός, ο οποίος αναζητούσε διεξόδους να εκφραστεί, να κατακεραυνώσει το ανελαστικό καθεστώς και την κεφαλαιοκρατία, να ταχθεί υπέρ του προλεταριάτου και να υπονοήσει μέσα από τις ταινίες του όσα δεν τόλμησε κανείς: να συνδέσει με τον πιο σοκαριστικό και αποκρουστικό τρόπο τον φασισμό με την διαστροφή και την πλουτοκρατία με την ψυχοπαθολογία.
Με πατέρα στρατιωτικό και μητέρα δασκάλα, ήταν επόμενο να υπάρχει μια αντικρουόμενη διαπαιδαγώγηση και αντιφατικές προσλαμβάνουσες από την πλευρά του ως παιδιού. Ο πρώτος, λόγω και της ιδιότητάς του είχε μια πολύ επιβλητική παρουσία στο σπίτι το οποίο το “διοικούσε” με αυταρχικό τρόπο και από την άλλη πλευρά η μειλίχια μητέρα του που της είχε αδυναμία και ήταν και το πρόσωπο το οποίο με τον έναν ή τον άλλον τρόπο “πρωταγωνιστούσε” μέσα από τις ταινίες και τα γραπτά του σαν φόρος τιμής, σαν μια ένδειξη πραγματικής λατρείας και ευγνωμοσύνης που της έτρεφε σε αντιδιαστολή με τον τυραννικό πατέρα. Σίγουρα τα πρότυπα από το σπίτι, το φασιστικό καθεστώς τότε στην Ιταλία και η ορμέμφυτη απελευθερωτική του φύση υπάρχουν στις ταινίες του ως σύμβολα και μη, διότι ο Pasolini ήταν ένας χείμαρρος συμβολισμών με οικεία αρχέτυπα χαρακτήρων καθολικού ενδιαφέροντος, τα οποία ενυπήρχαν πρώτα απ’ όλα στον δικό του κλειστό κύκλο και είχαν τρομακτική επίδραση στο συνολικό του έργο.
Οι δηλωμένες μαρξιστικές του πεποιθήσεις, οι εικόνες από το σπίτι και η εύπλαστη σεξουαλική του ταυτότητα ήταν θεματικές των οποίων άπτεται και το καλλιτεχνικό του έργο για το οποίο όλοι τον γνωρίσαμε, πολλοί τον μίσησαν και κάποιοι θρασύδειλοι τον τιμώρησαν κόβοντας το νήμα της ζωής στα 53 του χρόνια με τον πιο απάνθρωπο και τερατώδη τρόπο. Το πτώμα του βρέθηκε πατημένο πολλαπλές φορές με αυτοκίνητο και μέρος του σώματος του καμένο, αφού πρώτα είχε περιλουστεί με βενζίνη. Διότι κάποιοι θίχτηκαν, διότι “ενοχλούσε” με τις απόψεις του, διότι τον είχαν άχτι που δεν έκλεινε το “στόμα” του ή μάλλον τη φιλαλήθη κάμερά του. Με έναν εντελώς τραγικό και ειρωνικό ταυτοχρόνως τρόπο με το τέλος που του επέβαλαν, δεν μπορούσαν να τον επαληθεύσουν περισσότερο σε αυτά που πρέσβευε.
Το ξεκίνημα της αιρετικής του φιλμογραφίας και τα πρώτα του αριστουργήματα
Άρχισε να δουλεύει σε σενάρια και ως σύμβουλος σεναρίου σε διάφορες ταινίες με πιο αξιομνημόνευτη το “Νύχτες της Καμπίρια” του Fellini, λόγω του ότι κατείχε εμπειρικά το ζήτημα του αγοραίου έρωτα και του περιθωρίου, όντας σε στενή επαφή με τέτοιου είδους ανθρώπoυς. Έτσι, έχοντας ήδη εμπλακεί με τον κινηματογράφο και έχοντας ένα πολύ σημαντικό αρχείο ταινιών να μελετήσει από τον ιταλικό νεορεαλισμό από τον οποίο επηρεάστηκε, ο Ιταλός δημιουργός εξέθεσε τη βαρβαρότητα της κοινωνίας στις δικές του πια ταινίες. Οι ήρωές του πολλές φορές παιδιά ενός κατώτερου Θεού, παρίες και περιθωριακοί. Τα ναρκωτικά, η πορνεία, οι προλετάριοι, οι θρησκευτικές αλληγορίες αλλά και η δική του εκδοχή για τις μέρες και τα έργα του Χριστού ήταν επίσης στο κέντρο του ενδιαφέροντός του.
Το μπάσιμό του στο μεγάλο πανί ως σκηνοθέτης ήταν το 1961 με το “Accatone” βασισμένο σε δικό του διήγημα, μια μετα-νεορεαλιστική ταινία για έναν μαστροπό του οποίου η ήρεμη καθημερινότητα στα περίχωρα της Ρώμης θα διαταραχθεί όταν η πόρνη του, Μανταλένα, φυλακισθεί και εκείνος θα προσπαθήσει να εκπορνεύσει μια απλή κοπέλα, την Στέλλα, η οποία θα τον οδηγήσει σε μια αλυσίδα γεγονότων με τραγικό τέλος για τον ίδιο. Ένα χρόνο μετά θα γυρίσει το πρώτο του αριστούργημα “Mamma Roma” με την συγκλονιστική Anna Magniani στον ρόλο μιας πρώην ιερόδουλης η οποία προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τον έφηβο γιο της αποτυγχάνοντας να αποτάξει τη ρετσινιά του “αμαρτωλού” παρελθόντος της που τους κυνηγάει. Το 1964 θα παρουσιάσει τη δική του εκδοχή για τη ζωή και τη σταύρωση του Χριστού καταθέτοντας ίσως την πιο ρεαλιστική απεικόνιση του υιού του Θεού, πάντα με την δική του μαρξιστική σκοπιά. Απεικονίζεται σαν άνθρωπος της διπλανής πόρτας και όχι ως επίγειος Θεός, αλλά ως ένας αμαρτωλός που σχεδόν απεκδύεται τις θεϊκές καταβολές του και την ανώτερη φύση του.
Στο αλησμόνητο “Θεώρημα” (1968), ίσως στην σημαντικότερη στιγμή στη καριέρα του και ταινία-σταθμός του παγκόσμιου κινηματογράφου, μας μιλάει για έναν μυστήριο νεαρό άνδρα που καταφθάνει στο σπίτι μιας πλούσιας οικογένειας βιομηχάνων αποπλανώντας τους ερωτικά έναν έναν, αλλάζοντάς τους τη ψυχοσύνθεση και την κοσμοθεωρία. Μια ταινία σημειολογικός θησαυρός γεμάτο αλληγορίες, ένα αιρετικό αριστούργημα για την ανερμάτιστη μπουρζουαζία, για τους έχοντες που το μόνο που έχουν είναι… λεφτά. Μεσούσης της φιλμογραφίας του και στην πιο ώριμη φάση του, το “Θεώρημα” είναι ένα πραγματικό διαμάντι στο οποίο κάθε φορά εντοπίζεις και κάτι καινούργιο, ανακαλύπτεις και μια νέα ερμηνεία στις τόσο δυνατές εικόνες του που βρίθουν συμβολισμών. Την ίδια περίοδο θα του κεντρίσουν την προσοχή οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες των δικών μας τραγικών, Ευριπίδη και Σοφοκλή, κάνοντας την “Μήδεια” (1969) με μούσα του την Μαρία Κάλλας και τον “Οιδίποδα Τύραννο” (1967) αντίστοιχα. Μια χρονιά πριν, γύρισε το “Hawks and the Sparrows” (1966), ένα road movie με στοιχεία φαντασίας, όπου ένας πατέρας με τον γιο του θα συναντήσουν στον δρόμο τους ένα κοράκι που μιλάει. Θα συνεργαστεί για χάρη της ταινίας “Χοιροστάσιο” με τον σταρ της νουβέλ βαγκ, Jean-Pierre Léaud, και το 1970 θα δοκιμάσει μια ελεύθερη μεταφορά 9 ιστοριών από το “Δεκαήμερο” του Βοκάκιου, η πρώτη από την άτυπη “Τριλογία της Ζωής” στην οποία θα προστεθούν οι “Θρύλοι του Καντέρμπουρι” (1972) και “Χίλιες και μια νύχτες” (1974).
Η αρρωστημένη απεικόνιση του φασισμού που έμελλε να τον καταδικάσει σε θάνατο
Το 1975 ένα βιβλίο του Μαρκίσιου Ντε Σαντ θα ιντριγκάρει τον Ιταλό σκηνοθέτη και θα κάνει το διάβημα που θα του στερήσει αργότερα και τη ζωή, γυρίζοντας το “120 Μέρες στα Σόδομα” βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Γάλλου συγγραφέα, μια από τις πιο αποκρουστικές και αμφιλεγόμενες ταινίες όλων των εποχών που θορύβησε τόσο τους κριτικούς όσο και τους θεατές. Άλλοι το αποκάλεσαν αφοπλιστικό αριστούργημα άλλοι αρρωστημένο ανοσιούργημα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι δεν πέρασε απαρατήρητο και σοκάρει μέχρι και σήμερα με την ωμότητά του. Η ταινία δείχνει το χρονικό μιας ομάδας φασιστών σε ένα ανώνυμο κρατίδιο την όψιμη περίοδο της φασιστικής Ιταλίας, που έχοντας παραλάβει 9 αγόρια και 9 κορίτσια με τη συγκατάθεση των γονέων τους για να τα διαπαιδαγωγήσουν, θα τα καταναγκάσουν σε σεξουαλικά όργια και σε αρρωστημένες δοκιμασίες προς τέρψη των νοσηρών μυαλών τους, φτάνοντας σε ακραία όρια σαδισμού και ταπείνωσης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ο τρόπος που σκηνοθετούνται τα βασανιστήρια γίνεται τόσο ωμά, που η προβολή της ταινίας απαγορεύτηκε σε πάρα πολλές χώρες και προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων για το περιεχόμενό της. Πολλοί είναι πεπεισμένοι ότι ήταν και η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι για τον Pasolini, από αυτούς που τον είχαν έτσι κι αλλιώς βάλει στο μάτι για τις απόψεις του και ήταν και οι ίδιοι που τον δολοφόνησαν “εκδικητικά” στην παραλία της Όσια στις 2 Νοεμβρίου του 1975, λίγο καιρό μετά την προβολή της ταινίας.
Ο Pasolini από την αρχή της καριέρας του μέχρι και την τελευταία του πνοή έμεινε αμετακίνητος στις απόψεις του και συνεπής στην φιλμογραφία του, που επί 15 χρόνια προσέφερε με παρρησία. Ταινίες διαχρονικές, οι οποίες μέχρι και σήμερα δεν έχουν χάσει τίποτα από τη φρεσκάδα τους διότι ήδη ήταν υπερβολικά μπροστά για την εποχή τους, με αριστουργήματα τα οποία αφήσαν το στίγμα τους από έναν αντικομφορμιστή, διανοούμενο μαρξιστή.
Κείμενο: Σωτήρης Χάιδας (Lavart)
Η Τελευταία Σημαία: Όταν ο “Michael Scott” και ο “Walter White” συναντήθηκαν στη μεγάλη οθόνη
