Για τους αρχαίους ταξιδιώτες και εξερευνητές, τα όρια της γεωγραφικής γνώσης ήταν περιορισμένα. Αν και ήξεραν ότι ζούσαν σε έναν απέραντο κόσμο, γνώριζαν ελάχιστα για τα εδάφη που βρίσκονταν πέρα από αυτόν.
Οι Αρχαίοι Έλληνες ταξίδεψαν εκτενώς στη Μεσόγειο, ενώ οι Ρωμαίοι προχώρησαν ακόμα πιο μακριά, ακολουθώντας τα μονοπάτια που χάραξαν οι κατακτητικοί τους στρατοί. Ωστόσο, γύρω από τον γνωστό κόσμο απλωνόταν μια άγνωστη γη – η terra incognita. Όσοι τολμούσαν να διασχίσουν τα κενά σημεία του χάρτη συναντούσαν πράγματα που δεν είχαν δει ή ακούσει ποτέ ξανά. Ο ωκεανός, φαινομενικά ατελείωτος, ήταν ένα τρομακτικό αλλά και θαυμαστό μέρος όπου μύθοι και πραγματικότητα μπλέκονταν, και όπου όλα όσα μπορούσε να φανταστεί κανείς ήταν πιθανά. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για τα απομακρυσμένα νησιά, πραγματικά ή φανταστικά. Η Θούλη, η Ατλαντίδα και τα Νησιά των Μακάρων ήταν περισσότερα από απλά μέρη – ήταν πηγές φανταστικών ιστοριών και μύθων, που δελέαζαν τους αρχαίους εξερευνητές να τολμήσουν το άγνωστο και ενέπνεαν τις επόμενες γενιές να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους.
Ατλαντίδα: Το θρυλικό βυθισμένο νησί
Η Ατλαντίδα είναι, αναμφισβήτητα, ο πιο διάσημος θρυλικός τόπος του αρχαίου κόσμου. Ωστόσο, η μυθική νήσος που βυθίστηκε κάτω από τα κύματα σε μια μέρα και μια νύχτα δεν ήταν πραγματική τοποθεσία. Αντ’ αυτού, η Ατλαντίδα ήταν ένας φανταστικός τόπος που επινόησε ο Πλάτωνας για ένα ηθικό παραμύθι. Η ιστορία του Πλάτωνα γράφτηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. Ο Αριστοτέλης, μαθητής του Πλάτωνα, απέρριψε τον μύθο της Ατλαντίδας ως καθαρή φαντασία.
Ο Πλάτωνας περιέγραψε την Ατλαντίδα ως ένα μεγάλο νησί-ηπειρωτικό κομμάτι στον Ατλαντικό Ωκεανό, δυτικά των Στύλων του Ηρακλή (Γιβραλτάρ). Ήταν μια θαυμαστή χώρα κατοικούμενη από έναν προηγμένο και πλούσιο πολιτισμό. Ωστόσο, η γνώση και η δύναμή διέφθειραν τους Ατλαντείς, κάνοντάς τους ματαιόδοξους, υπέρ-φιλόδοξους και εκφυλισμένους. Μη ικανοποιημένοι με το λαμπρό νησί τους, οι Ατλαντείς κήρυξαν πόλεμο σε όλους τους λαούς της Μεσογείου. Ωστόσο, οι Αθηναίοι αντεπιτέθηκαν στους εισβολείς. Τελικά, οι Ατλαντείς έχασαν την εύνοια των θεών. Σε μια μέρα και μια νύχτα, η Ατλαντίδα καταστράφηκε από σεισμό και πλημμύρα, μαζί με όλους τους κατοίκους της.
Ενώ αυτή η ιστορία είναι μια περίτεχνη αλληγορία, που προφανώς προοριζόταν να επαινέσει τη δημοκρατία της Αθήνας, φαίνεται ότι δεν θεωρούσαν όλοι τον μύθο του βυθισμένου νησιού ως έργο μυθοπλασίας. Γράφοντας τον 2ο αιώνα μ.Χ., ο ιστορικός Πλούταρχος, στο έργο του “Βίος του Σόλωνα”, περιγράφει τη συζήτηση του φιλοσόφου με έναν Αιγύπτιο ιερέα στη Σαΐς. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ο ιερέας αναφέρει την Ατλαντίδα, αλλά αυτή τη φορά ως πραγματική τοποθεσία. Έναν αιώνα νωρίτερα, ο γεωγράφος Στράβων θεωρούσε πιθανό ότι μέρος της ιστορίας μπορεί να ήταν αληθινό, ότι η Ατλαντίδα ήταν πράγματι ένα νησί που έσβησε από φυσική καταστροφή. Η ιστορία του Πλάτωνα θα μπορούσε να είχε εμπνευστεί από την πραγματική έκρηξη της Θήρας (σημερινή Σαντορίνη), ενός ηφαιστειακού νησιού, που κατέστρεψε τον Μινωικό πολιτισμό το 1600 π.Χ., ή από τη μοίρα της Ελίκης, μιας ελληνικής πόλης που χάθηκε από καταστροφικό τσουνάμι όσο ζούσε ο Πλάτωνας.
Θούλη: Ταξίδι στα πέρατα της Γης
Στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ., φήμες εξαπλώθηκαν στην πόλη της Αθήνας. Ένας Έλληνας εξερευνητής είχε επιστρέψει με μια φανταστική ιστορία για το ταξίδι του στα πέρατα της Γης. Ο εξερευνητής φέρεται να επισκέφτηκε ένα μακρινό νησί στο βορρά, μια γη όπου ο ήλιος δεν δύει ποτέ, και όπου η ξηρά και ο ωκεανός ενώνονται σε μια μορφή ζελατινώδους ουσίας. Το όνομα του εξερευνητή ήταν Πυθέας, και το νησί που σύντομα θα γινόταν θρύλος ήταν η Θούλη.
Ο Πυθέας κατέγραψε το ταξίδι του στο βιβλίο “Περί του Ωκεανού”. Δυστυχώς, έχουν σωθεί μόνο αποσπάσματα που διατηρήθηκαν από μεταγενέστερους συγγραφείς. Αφού αναχώρησε από τη γενέτειρά του Μασσαλία, ο Πυθέας ταξίδεψε προς τα βόρεια. Είτε έπλευσε μέσα από τα Στενά του Γιβραλτάρ είτε ταξίδεψε χερσαία, είναι άγνωστο. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι ο Έλληνας ταξιδιώτης έφτασε τελικά στα Βρετανικά Νησιά, γινόμενος ένας από τους πρώτους αρχαίους εξερευνητές που τόλμησαν να πάνε τόσο βόρεια. Αφού πέρασε το άκρο της ηπειρωτικής χώρας, ο Πυθέας δεν γύρισε πίσω. Αντ’ αυτού, ο Έλληνας εξερευνητής ισχυρίστηκε ότι συνέχισε το ταξίδι του, ταξιδεύοντας έξι ημέρες προς τα βόρεια προς την “πιο μακρινή από όλες τις χώρες” – τη μυθική Θούλη. Ήταν μια γη όπου οι νύχτες ήταν μόνο δύο ή τρεις ώρες και το καλοκαίρι δεν υπήρχε καθόλου σκοτάδι. Ο Πυθέας ανέφερε επίσης μια συνάντηση με τους κατοίκους της Θούλης, τους οποίους, με γνήσιο ελληνικό τρόπο, περιέγραψε ως βάρβαρους, ταπεινούς αγρότες με ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα και ανοιχτόχρωμα ξανθά μαλλιά.
Ωστόσο, οι πρώτοι σχολιαστές αμφέβαλλαν για την αυθεντικότητα του ταξιδιού του Πυθέα. Τόσο ο Πολύβιος όσο και ο Στράβων αμφισβήτησαν τους ισχυρισμούς του, κατηγορώντας τον Πυθέα ότι ήταν “ψεύτης” που παραπλάνησε πολλούς αναγνώστες με αυτές τις φανταστικές ιστορίες. Ο σκεπτικισμός τους είναι κατανοητός, καθώς η περιοχή θεωρούνταν πολύ βόρεια για ανθρώπινη κατοίκηση. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, από την άλλη πλευρά, ήταν πιο ειλικρινής, υπονοώντας ότι ο Πυθέας όντως ταξίδεψε πολύ βόρεια και έφτασε σε ένα μυθικό μέρος. Ο ιστορικός Τάκιτος περιγράφει το ταξίδι του πεθερού του Αγρικόλα, ο οποίος, ως κυβερνήτης της Βρετανίας, έπλευσε βόρεια της Σκωτίας και είδε ένα νησί, που πίστευε ότι ήταν η Θούλη.
Για τους αρχαίους, η Θούλη αντιπροσώπευε το βορειότερο σημείο του αρχαίου κόσμου. Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο περίφημος Χάρτης του Πτολεμαίου απεικόνιζε τη Θούλη, δημιουργώντας ένα έργο που μιμήθηκαν γενιές χαρτογράφων.
Νησιά των Μακάρων: Πιο αληθινά από την Ατλαντίδα;
Οι αρχαίοι πολιτισμοί αφηγούνταν ιστορίες για μυθικές περιοχές, όπου οι γραμμές μεταξύ θανάτου και ζωής θολώνουν. Οι Έλληνες την ονόμαζαν Ηλύσιον, τον επίγειο παράδεισο, όπου οι εκλεκτοί από τους θεούς μπορούσαν να ζήσουν μια ευλογημένη και ευτυχισμένη ζωή. Ωστόσο, το Ηλύσιον δεν ήταν μια σταθερή τοποθεσία. Αντ’ αυτού, ήταν μια εξελισσόμενη και πολυσύνθετη ιδέα. Μέχρι την εποχή του Πλάτωνα, τον 4ο αιώνα π.Χ., το Ηλύσιον έγινε ένα νησί ή αρχιπέλαγος στον δυτικό ωκεανό: Τα Νησιά των Μακάρων, ή τα Νησιά της Τύχης.
Ρωμαίοι συγγραφείς ώθησαν ακόμα περισσότερο αυτή την έννοια, τοποθετώντας το μυθικό αρχιπέλαγος σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία στον χάρτη. Τόσο ο Πλούταρχος όσο και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ανέφεραν τα “Νησιά της Τύχης”, που βρίσκονταν στον Ατλαντικό, λίγες ημέρες με πλοίο από την Ισπανία. Αλλά ήταν ο Πτολεμαίος που, στο εμβληματικό του έργο “Γεωγραφία”, περιέγραψε την τοποθεσία των Νησιών, χρησιμοποιώντας το αρχιπέλαγος ως σημείο αναφοράς για τη μέτρηση του γεωγραφικού μήκους και του πρώτου μεσημβρινού, ο οποίος θα παρέμενε σε χρήση μέχρι τον Μεσαίωνα. Τα Νησιά των Μακάρων έγιναν ένα πραγματικό μέρος – τα Κανάρια Νησιά, που βρίσκονται στον Ατλαντικό Ωκεανό, 100 χιλιόμετρα (62 μίλια) δυτικά από τις ακτές του Μαρόκου.
Έτσι, τα Κανάρια Νησιά έγιναν τα “Νησιά της Τύχης”, και οι μεσαιωνικοί χάρτες συχνά απεικόνιζαν αυτό το αρχιπέλαγος ως Insula Fortunata. Επιπλέον, η άφιξη του Χριστιανισμού μετατόπισε την τοποθεσία του παραδείσου εξ ολοκλήρου στο υπερφυσικό βασίλειο. Ωστόσο, η ιδέα μιας γης της επαγγελίας στη Γη άντεξε. Τα μυθικά “Νησιά των Μακάρων” παρέμειναν κάπου στη δύση. Ένα τέτοιο μυθικό μέρος ήταν το νησί της Αβαλον, όπου σφυρηλατήθηκε το σπαθί του Βασιλιά Αρθούρου Excalibur και όπου ο ίδιος ο βασιλιάς θα ζούσε αργότερα. Στους αιώνες που ακολούθησαν, οι Ευρωπαίοι συνέχισαν την αναζήτηση της γης της επαγγελίας μέχρι που την βρήκαν τον 15ο αιώνα – τη δυτική ήπειρο που βρίσκεται στον Ατλαντικό Ωκεανό, ένα “Νησί των Μακάρων” πολύ πέρα από τη φαντασία των αρχαίων – την Αμερική.
