Η μουσική είναι απλά ο συνδυασμός μελωδίας και στίχων. Ή μήπως όχι;
Αν η μουσική αφορά μόνο στη μουσική, τότε γιατί στο άκουσμα των Rolling Stones το μυαλό μας πάει κατευθείαν στη διάσημη κόκκινη «γλώσσα» – σύμβολο του ροκ συγκροτήματος; Γιατί υπάρχει μια πληθώρα αναμνηστικών με σύμβολα και εικόνες που συνδέθηκαν με συγκεκριμένους καλλιτέχνες; Σίγουρα οι μελωδίες και οι στίχοι είναι τα βασικά «συστατικά» της μουσικής, ωστόσο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τον ρόλο των εξωφύλλων στην διαμόρφωση της αισθητικής ενός άλμπουμ. Από την εποχή του βινυλίου, στην μετάβαση στις κασέτες και τα CD, το εξώφυλλο εξακολουθεί να καθορίζει πώς βλέπουμε ένα συγκεκριμένο άλμπουμ. Φωτογραφικά πορτρέτα, πίνακες ζωγραφικής, σκίτσα, γκράφιτι και κολάζ έχουν διακοσμήσει κατά καιρούς τα εξώφυλλα και οπισθόφυλλα των δίσκων μουσικής. Η επίδραση του εξωφύλλου στην μουσική κουλτουρα ήταν τόσο μεγάλη που καλλιτέχνες, όπως η ομάδα Hipgnosis, ο Roger Dean και ο Cal Schenkel έγιναν παγκοσμίως γνωστοί μέσα από τη δουλειά τους.
Το 1922, εμφανίστηκαν στην αγορά ενωμένες θήκες για δίσκους (από χαρτί ή δέρμα), που έμοιαζαν με τα φωτογραφικά άλμπουμ. Το 1930, η εταιρεία RCA Victor κυκλοφόρησε τους πρώτους εμπορικούς δίσκους βινυλίου και έκτοτε ξεκίνησαν να αποκτούν μεγάλη δημοτικότητα. Με την εμφάνιση της κασέτας και των compact discs (CD), το βινύλιο απέκτησε ανταγωνισμό. Ωστόσο, φανατικοί συλλέκτες δίσκων και λάτρεις του ιδιαίτερου ήχου του γραμμοφώνου συντέλεσαν στη διατήρηση του ενδιαφέροντος για τους δίσκους βινυλίου. Μάλιστα, τον Ιανουάριο του 2017, καταγράφηκε ο υψηλότερος αριθμός πωλήσεων δίσκων βινυλίου από το 1991.
Αν και θα χαρακτήριζα τον εαυτό μου περισσότερο ως «παιδί της κασέτας», η αγάπη μου για τους δίσκους βινυλίου ήταν πάντα μεγάλη. Και αυτό γιατί αισθανόμουν ότι κρατούσα στα χέρια μου ένα κομμάτι της μουσικής ιστορίας, ένα απομεινάρι, ας μου επιτραπεί, μιας εποχής που θα ήθελα να είχα ζήσει. Επιπλέον, για μένα, το εξώφυλλο (και κατά περιπτώσεις το οπισθόφυλλο) των δίσκων πέραν του ότι «έντυνε» εικαστικά το μουσικό περιεχόμενο, αποτελούσε συχνά αφορμή προβληματισμού. Το αφιέρωμα αυτό δεν αποτελεί μια προσπάθεια καταγραφής των πιο σημαντικών εξωφύλλων δίσκων (είτε από μουσική είτε από εικαστική άποψη), αλλά είναι περισσότερο μια νοσταλγική αναδρομή σε εμβληματικά εξώφυλλα δίσκων που μου έρχονται κατευθείαν στο μυαλό όταν ακούω την λέξη «βινύλιο».
1.Dark Side of the Moon – Pink Floyd (1973)
Η προσωπική μου άποψη είναι ότι οι Pink Floyd έχουν επιλέξει για τους δίσκους τους κάποια από τα πιο αναγνωρίσιμα και διαχρονικά εξώφυλλα όλων των εποχών. Από το βιομηχανικό τοπίο με τον ιπτάμενο χοίρο στο άλμπουμ “Animals”, στην εικόνα του φλεγόμενου άνδρα στο “Wish you were here” και το χαρακτηριστικό «μάτι» του “Pulse”, τα εξώφυλλα των δίσκων τους αφηγούνται τις δικές τους ιστορίες. Τελικά, επέλεξα το άλμπουμ “Dark side of the moon” με την χαρακτηριστική εικόνα του φωτός που περνάει από ένα πρίσμα και βγαίνει ως ουράνιο τόξο. Το απλό αλλά τόσο μεγαλοφυές αυτό σχέδιο δημιουργήθηκε από τον Storm Thorgerson, ο οποίος μαζί με τον Aubrey Powell δημιούργησαν αργότερα την εταιρεία Hipgnosis. Η εικόνα του εξωφύλλου μεταφέρει άψογα τον σκηνικό φωτισμό του συγκροτήματος και εισάγει τον ακροατή στην ψυχεδελική εμπειρία της μουσικής του άλμπουμ.
2. Pepper’s Lonely Hearts Club Band – The Beatles (1967)
Ίσως θα περίμενε κανείς να δει στη λίστα το αναμφισβήτητα εμβληματικό εξώφυλλο του άλμπουμ Abbey Road (1969) των Beatles και τη φωτογραφία του Iain Macmillan που δείχνει τα τέσσερα μέλη του συγκροτήματος να περπατούν έξω από το φημισμένο στούντιο ηχογράφησης με το ίδιο όνομα. Η αλήθεια είναι ότι αυτό ήταν ο αρχικός μου στόχος. Ωστόσο, το εξώφυλλο των Beatles που θυμάμαι πιο έντονα, γιατί μου έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση όταν το κράτησα για πρώτη φορά στα χέρια μου, ήταν αυτό του άλμπουμ “Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band”. Σχεδιασμένο από τους pop art καλλιτέχνες Peter Blake και Jann Haworth και βασισμένο σε μια μελανογραφία του Paul McCartney, αποδείχθηκε ένα από τα πιο ακριβά εξώφυλλα άλμπουμ στην ιστορία, εν μέρει επειδή έπρεπε να πληρώσουν τα πνευματικά δικαιώματα για να χρησιμοποιήσουν τα ομοιώματα γνωστών προσώπων. Το εξώφυλλο διαθέτει δύο εκδόσεις. Στη μία εμφανίζονται τα πραγματικά μέλη του συγκροτήματος, ως το φανταστικό συγκρότημα Lonely Hearts Club Band του Sgt Pepper και στην άλλη εμφανίζονται ως κέρινα ομοιώματα. Αλλά οι πραγματικοί πρωταγωνιστές στο εξώφυλλο είναι οι χάρτινες φιγούρες διάσημων ανθρώπων, όπως ο Karl Marx, η Merilyn Monroe και ο Bob Dylan. Εάν έχετε ελεύθερο χρόνο μπορείτε να προσπαθήσετε να αναγνωρίσετε τα 60 και πλέον διάσημα πρόσωπα που υπάρχουν εξώφυλλο.
3. The Velvet Underground and Nico – Τhe Velvet Underground and Nico (1967)
Οι Velvet Underground είναι ένα συγκρότημα που «ακροβατούσε» ανάμεσα στη ροκ φιλοσοφία του Lou Reed και στις τάσεις πειραματισμού του John Cale. Αυτή η εμβληματική pop art εικόνα της μπανάνας του Andy Warhol με τις οδηγίες «ξεφλουδίστε αργά και δείτε» είναι από μόνη της ένα εξαιρετικό εξώφυλλο. Η αρχική έκδοση περιλάμβανε ένα αυτοκόλλητο που όταν το «ξεφλούδιζες» αποκάλυπτε το εσωτερικό της μπανάνας. Ένας τέλειος συνδυασμός τέχνης, μουσικής και χιούμορ. Κάποιοι συσχετίζουν την μπανάνα με το φαλλικό σύμβολο, το οποίο προδιαθέτει για την τολμηρή μουσική των Velvet Underground. Ωστόσο, οι μετέπειτα δίσκοι που επανεκδόθηκαν απέτυχαν να συμπεριλάβουν αυτό το χαρακτηριστικό και, έτσι, οι αρχικές εκδόσεις του βινυλίου αξίζουν μια μικρή περιουσία στην αγορά των συλλεκτών.
4. Houses of the Holy – Led Zeppelin (1973)
Το ομώνυμο άλμπουμ των Led Zeppelin με την εικόνα του φλεγόμενου αεροσκάφους (zeppelin) ήταν η τέλεια οπτική εισαγωγή στο ντεμπούτο του συγκροτήματος. Παρ’ όλα αυτά, ένα από τα πιο εμβληματικά και μυστηριώδη εξώφυλλα της δεκαετίας του 1970 είναι το πέμπτο άλμπουμ των Led Zeppelin, το “Houses of the Holy”. Το εξώφυλλο, δημιουργήθηκε από τη θρυλική εταιρεία σχεδιασμού Hipgnosis, στο Giant’s Causeway στη Βόρεια Ιρλανδία. Οι θαυμαστές του συγκροτήματος προσπαθούσαν καιρό να ερμηνεύσουν το νόημα αυτής της εικόνας των παιδιών με τα ξανθά μαλλιά που σκαρφαλώνουν σε ένα τοπίο «αποκάλυψης». Ήταν μια αναφορά στην ανατριχιαστική sci-fi ταινία της δεκαετίας του ‘50 “Village of the Damned”; Ή μήπως ο Jimmy Page προσπάθησε να συμπεριλάβει κάποια «αποκρυφιστική σημασία» στο εξώφυλλο του δίσκου; Το 2003 ο Aubrey Powell, ο συνεργάτης της Hipgnosis που σχεδίασε το εξώφυλλο, αποκάλυψε στο περιοδικό «Q» ότι η ιδέα βασίστηκε στο μυθιστόρημα “End’s End” του Arthur C. Clarke, όπου εκατοντάδες εκατομμύρια παιδιά της Γης συγκεντρώνονται για να απογειωθούν στο διάστημα.
5. Born in the U.S.A – Bruce Springsteen (1984)
Ο Bruce Springsteen άφησε το αποτύπωμά του στην ροκ μουσική ως ένας άνδρας που έγραφε ύμνους για την εργατική τάξη της Αμερικής και τα πάντα σε αυτό το αξέχαστο εξώφυλλο του άλμπουμ και την φωτογραφία της Annie Leibovitz παραπέμπουν σε αυτήν. Στο φόντο η αμερικανική σημαία και μπροστά ίδιος με φθαρμένο τζιν, άσπρο μπλουζάκι και το κόκκινο καπέλο που κρέμεται από την πίσω τσέπη του. Σε μια συνέντευξη το 2009 στο περιοδικό “Rolling Stone”, ο Bruce Springsteen αποκάλυψε γιατί η «πίσω όψη» του κοσμεί το εξώφυλλο του πιο δημοφιλούς άλμπουμ του: «Τραβήξαμε πολλούς διαφορετικούς τύπους φωτογραφιών και στο τέλος, η εικόνα του [πίσω μέρους] μου φαινόταν καλύτερη από την εικόνα του προσώπου μου». Ίσως πάλι να ήταν ακούσια το ακριβώς αντίθετο του εξωφύλλου “Sticky Fingers” των Rolling Stones.
6. Master of Puppets – Metallica (1986)
Σε αντίθεση με τις metal μπάντες που ασχολήθηκαν με τον αποκρυφισμό, οι Metallica επικεντρώθηκαν στη σκοτεινή πλευρά της πραγματικής ζωής με το αριστοκρατικό εξώφυλλο του “Master of Puppets”. Ατελείωτες σειρές νεκρών στρατιωτών εκτείνονται στον ερυθρό ορίζοντα, με κάθε τάφο να συνδέεται με ένα κορδόνι που καταλήγει στα χέρια μιας άγνωστης φιγούρας στον ουρανό. Ο ζωγράφος και εικονογράφος παγκόσμιας κλάσης, Don Brautigam, σχολίασε το 2007 τον εφιάλτη του κοιμητηρίου Arlington που δημιούργησε τον Δεκέμβριο του 1985 για το εξώφυλλο του άλμπουμ των Metallica λέγοντας ότι, παρά την παρουσία ενός κράνους στρατιώτη στον αριστερό σταυρό του εξωφύλλου – μια προφανή αναφορά στο αντιπολεμικό τραγούδι “Disposable Heroes” – δεν άκουσε ούτε ένα riff πριν ζωγραφίσει την εικόνα. Το άλμπουμ θα ήταν, επίσης, το τελευταίο με τον μπασίστα Cliff Burton, ο οποίος πέθανε τραγικά σε ατύχημα με λεωφορείο μόλις έξι μήνες μετά την κυκλοφορία του.
7. Things Fall Apart – The Roots (1999)
Οι The Roots ήταν πάντα μια μεγάλη μπάντα, αλλά για πολλούς, το σκοτεινό και πολιτικά φορτισμένο “Things Fall Apart” του 1999 ήταν το πρώτο αληθινό αριστούργημά τους. Ο Kenny Gravillis αποτέλεσε καλλιτεχνικός διευθυντής του άλμπουμ, αλλά η ταυτότητα του φωτογράφου που απαθανάτισε την εικόνα του εξωφύλλου δεν είναι γνωστή. Η φωτογραφία αντανακλά τις πολιτικές αναταραχές της εποχής και δείχνει δύο μαύρους εφήβους που τρέχουν από την αστυνομία στα επεισόδια που προκλήθηκαν στο Bedford-Stuyvesant (1964). Το βλέμμα του φόβου στο πρόσωπο του κοριτσιού είναι συγκινητικό και δίνει άμεση συναισθηματική εστίαση για τα τραγούδια που συμπεριλαμβάνονται στο άλμπουμ. Σκληρό και ταπεινό, το συγκρότημα έκανε μια τολμηρή κίνηση στην επιλογή του εξώφυλλου που δικαίως αναγνωρίστηκε ως από τα πιο εμβληματικά εξώφυλλα παγκοσμίως.
8. The Freewheelin’ Bob Dylan – Bob Dylan (1963)
Από την σκληρή πραγματικότητα των εξωφύλλων των Metallica και The Roots περνάμε σε ένα πιο γλυκό και ρομαντικό εξώφυλλο. Το “The Freewheelin ‘Bob Dylan” εισήγαγε μια νέα, οικεία αισθητική που ήταν σαφώς διαφορετική από ό,τι είχε προηγηθεί. Η φωτογραφία του Don Hunstein δείχνει τον Bob Dylan και την τότε φίλη του Suze Rotolo, που του σφίγγει τρυφερά το μπράτσο, να περπατούν στις οδούς Jones Street και West 4th Street στο West Village της Νέας Υόρκης μία κρύα ημέρα του χειμώνα. Αν και το άλμπουμ έγινε γνωστό για τα πολυάριθμα πολιτικά του μηνύματα, αυτό το εξώφυλλο αποτελεί μια ρομαντική οπτικοποίηση της ανθρώπινης πλευράς του Bob Dylan. Οι Τom Cruise και Cameron Crowe προσπάθησαν να αναπαράγουν την εικόνα στην ταινία του 2004, “Vanilla Sky”, με αμφισβητήσιμη επιτυχία.
9. Aladdin Sane – David Bowie (1973)
Αν και δεν είναι αυτό το άλμπουμ που μας εισήγαγε στον αστρικό κόσμο του David Bowie, όταν σκεφτόμαστε το ανδρόγυνο alter ego του Ziggy Stardust, αυτή είναι η εικόνα που μας έρχεται στο μυαλό. Ο David Bowie κυκλοφόρησε πολύ καλύτερα άλμπουμ από την έκτη προσπάθειά του “Aladdin Sane”, αλλά κανένα από αυτά δεν συνδυάστηκε με μια εικόνα τόσο άμεσα αναγνωρίσιμη όπως αυτή -το μακιγιάζ με τους κεραυνούς, τα κόκκινα μαλλιά. Η φωτογραφία είναι του Brian Duffy και ο ζωγραφισμένος κεραυνός στο πρόσωπο του Bowie προοριζόταν να αντιπροσωπεύσει την ιδέα του για τη σχιζοφρένεια, η οποία αντικατοπτρίζεται και στον τίτλο του δίσκου (Aladdin Sane – “a lad insane”). Ενώ οι αστραπές και το χαμηλό βλέμμα είναι αυτά που θυμόμαστε περισσότερο, οι περίεργες μικρές λεπτομέρειες με τα δάκρυα που συγκεντρώνονται στην περιοχή του λαιμού και τον λευκό θώρακα συμπληρώνουν την περσόνα του Ziggy Stardust.
10. Who’s Next – The Who (1971)
Ανάμεσα στα βρετανικά ροκ άλμπουμ, το “Who’s Next” δεν ήταν μόνο μια θριαμβευτική συνέχεια του Tommy, αλλά και ένα αποτέλεσμα τυχαίων γεγονότων. Για την περιγραφή του τελευταίου εξωφύλλου προτίμησα να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Ethan Russell, του Αμερικανού φωτογράφου που τράβηξε αυτήν την χαρακτηριστική φωτογραφία.
Δούλευα με τον Pete Townshend για το Lifehouse, το οποίο ήταν μια φιλόδοξη ιδέα βασισμένη σε μια φουτουριστική εποχή. Πολλά από τα τραγούδια στο Who’s Next προορίζονταν αρχικά για αυτήν την ηχογράφηση [Lifehouse]. Εν πάση περιπτώσει, το συγκρότημα είχε σχεδόν τελειώσει το “Who’s Next”, αλλά δεν είχε βρει ακόμα εξώφυλλο. Ένα βράδυ επιστρέφαμε από μια συναυλία, τρέχοντας με περίπου 110 μίλια την ώρα. Ο Pete οδηγούσε και με ρώτησε αν είχα ιδέες για το εξώφυλλο. Ξαφνικά είδαμε αυτούς τους τρεις ή τέσσερις πυλώνες στο τοπίο και του είπα ότι μπορεί να αποτελέσουν ένα ενδιαφέρον σκηνικό για μια φωτογράφηση. Αυτό ήταν! Πριν καταλάβω τι είχε συμβεί, ο Pete είχε στρίψει προς το σημείο και ακολουθούσαν τα τρία άλλα οχήματα που μετέφεραν το υπόλοιπο συγκρότημα. Δοκιμάσαμε πολλές διαφορετικές λήψεις, συμπεριλαμβανομένης μιας ιδέας από το “ 2001: A Space Odyssey ” και τους πιθήκους που συγκεντρώνονται γύρω από τον μαύρο οβελίσκο. Τότε ο Πιτ ξεκούμπωσε το φερμουάρ του και… και πήγα με τη ροή. Οι άλλοι προσπάθησαν επίσης να μιμηθούν την κίνηση του Pete, αλλά δεν μπορούσαν. Έτσι, έριξαν λίγο νερό της βροχής στους πυλώνες για να επιτύχουν παρόμοιο αποτέλεσμα. Η όλη ιδέα και υλοποίηση ήταν της στιγμής. Το περίεργο είναι ότι μόλις αργότερα ανακάλυψα την χρησιμότητα που είχαν αυτοί οι πυλώνες. Ήταν για να διατηρήσουν τα απόβλητα στη θέση τους. Στην ουσία η φωτογράφηση έγινε σε μια χωματερή.
Είναι αδύνατον να γίνει αφιέρωμα στα εξώφυλλα των δίσκων βινυλίου χωρίς να υπάρχουν δεύτερες σκέψεις για όσα έμειναν εκτός λίστας. Εμβληματικά εξώφυλλα όπως τα “Queen II” (Queen), “Nevermind” (Nirvana), “Rio” (Duran Duran), “Mellon Collie and the Infinite Sadness” (The Smashing Pumpkins), “Ágætis Byrjun” (Sigur Rós), “Purple Rain” (Prince), “Let it Bleed” (Τhe Rolling Stones) και τόσα ακόμη αποτέλεσαν έναν αισθητικό αγωγό που εξέφραζε την ατμόσφαιρα του δημιουργού και έκλεινε πονηρά το μάτι στις νέες τάσεις που ακολούθησαν.
Είναι γεγονός ότι η μουσική πραγματικότητα έχει περάσει σε μία νέα εποχή. Από τα βινύλια και εξώφυλλά τους που ήταν μικρά έργα τέχνης έγινε η μετάβαση στις ψηφιακές συσκευές αναπαραγωγής, όπου το εξώφυλλο ενός δίσκου περιορίζεται σε ένα μικρό εικονίδιο. Αντιλαμβάνομαι και αναγνωρίζω ότι η πρόσβαση σε οποιοδήποτε τραγούδι ή/και άλμπουμ έχει γίνει πολύ πιο εύκολη. Με ένα κλικ ανοίγεται μπροστά σου ένα τεράστιος κόσμος από μουσικά ερεθίσματα χωρίς κόστος (τις περισσότερες φορές) και χωρίς κόπο. Παρ’ ότι και εγώ χρησιμοποιώ τις διαδικτυακές μουσικές πλατφόρμες πάντα με προβλημάτιζε, εκτός από το ζήτημα της οικονομικής στήριξης των καλλιτεχνών, το εάν και κατά πόσο «χάνεται» ένα μέρος της μουσικής εμπειρίας∙ η ανυπομονησία να εξερευνήσεις το περιεχόμενο του δίσκου, να παρατηρήσεις μικρές λεπτομέρειες, ακόμα και αυτή η χαρακτηριστική μυρωδιά «παλιού» που αναδύεται, όταν ανοίγεις έναν δίσκο. Γιατί κακά τα ψέματα, είναι άλλη η εμπειρία του να κρατάς στα χέρια σου έναν δίσκο βινυλίου!
Βλέπε επίσης:
Οι ιστορίες πίσω από τα λογότυπα γνωστών μουσικών συγκροτημάτων
Κείμενο: Αθηνά Δανιηλίδου (Lavart)
Πηγές φωτογραφιών: Εξώφυλλο, 1, 2, 3, 4, 5, 6
