Ποια ήταν η Ηρακλείτεια φιλοσοφία;

Ποια ήταν η Ηρακλείτεια φιλοσοφία; Μια γνωριμία με τον Ηράκλειτο

Δυστυχώς, για εμάς και όλους τους λάτρεις της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας δε σώζονται κείμενα του Ηρακλείτου παρά μόνο ελάχιστα αποσπάσματα από τα οποία κάποια δε γνωρίζουμε καν με βεβαιότητα ότι ανήκουν σε αυτόν. Αυτή όμως η τεράστια έλλειψη δεν εμπόδισε πολλούς μελετητές και καθηγητές ν’ ασχοληθούν σοβαρά με την Ηρακλείτεια φιλοσοφία και να γράψουν αρκετές μελέτες πάνω σε αυτή. Παρά τις μελέτες αυτές υπάρχει ένα τεράστιο κενό στη βιβλιογραφία και ειδικότερα στην αρθρογραφία που αφορά την Ηρακλείτεια φιλοσοφία. Υπάρχουν αρκετά άρθρα τα οποία δυστυχώς αναλώνονται στο πότε περίπου έζησε και στο γιατί χαρακτηρίστηκε «σκοτεινός φιλόσοφος». Αυτό το άρθρο ευελπιστεί να γίνει η αφορμή να μελετήσουμε σε βάθος τον Ηράκλειτο και τους Προσωκρατικούς γενικότερα.

Η εξέλιξη της πολιτικής σκέψης: Μακιαβέλι vs Ζαν Ζακ Ρουσσώ

Οι Ηρακλείτειες αρνήσεις

Η σκέψη του Ηρακλείτου βασίζεται κατά κύριο λόγο σε δυο μεγάλες αρνήσεις. Η πρώτη αφορά την δυιστική κοσμοθεωρία στην οποία είχε καταλήξει ο Αναξίμανδρος και η δεύτερη αφορά το «είναι», δηλαδή την στασιμότητα του κόσμου. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο ο κόσμος δεν εμφανίζει πουθενά κάτι το μόνιμο ή το άφθαρτο. Έτσι στο «είναι» αντιτάσσεται το «γίγνεσθαι».

Επιπλέον, αρνήθηκε την εννοιολογική σκέψη και τους επαγωγικούς συλλογισμούς. Πίστευε στην ενορατική σύλληψη με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί από τον Αριστοτέλη για παραβίαση της αρχής της μη αντιφάσεως. Αν προσέξουμε όμως, η αρχή αυτή ονομάζεται αρχή της μη αντιφάσεως και όχι αντιθέσεως. Η μη αντίφαση αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο εμείς κατανοούμε τον κόσμο, δηλαδή δεν αναφέρεται στην πραγματικότητα αλλά στην πραγματικότητα που είναι πλασμένη για χάρη μας. Γνωρίζουμε όμως πώς είναι πράγματι ο κόσμος; Όπως αναφέραμε πρωτύτερα, στον κόσμο δεν υπάρχει «είναι» παρά μόνο «γίγνεσθαι». Επομένως ο κόσμος μπορεί να είναι ταυτόχρονα 1 αλλά και -1. Ας χρησιμοποιήσουμε ένα παράδειγμα για να κατανοήσουμε τον συλλογισμό. Ας πάρουμε το παράδειγμα του φωτός και του σκότους. Αυτά τα δυο συνεχώς αντιπαλεύουν χωρίς να υπάρχει κάποια μόνιμη ή σταθερή επικράτηση του ενός ή του άλλου. Μέσα από αυτή την πάλη των αντίθετων προκύπτει το «γίγνεσθαι». Αυτή η κοσμοθεωρία του Ηρακλείτου είναι η καλύτερη αφορμή για να εξηγηθεί και η πασίγνωστη φράση του «Πόλεμος πατήρ πάντων»

Πόλεμος πατήρ πάντων

Ο πόλεμος θεωρείται, στην Ηρακλείτεια φιλοσοφία, γενεσιουργή και κυρίαρχη δύναμη. Παρολ’ αυτά ο πόλεμος δε πρέπει να νοηθεί ως χρονική αρχή του κόσμου, καθώς κατά τον Ηράκλειτο ο κόσμος δεν οφείλεται σε κανέναν. Ο κόσμος είναι αυτοδημιούργητος, άναρχος – δεν έχει αρχή – και «αναβοσβήνει» συνεχώς (εκτός από τον Ηράκλειτο το πίστευε και ο Αναξίμανδρος). Δηλαδή πεθαίνει και γεννιέται συνέχεια. Ο πόλεμος λοιπόν, περιορίζεται σε δυο πεδία: στο πεδίο της μάχης ανθρώπων – θεών και στο πιο συνηθισμένο και ευκολονόητο για τον ανθρώπινο νου, στη μάχη μεταξύ των ανθρώπων μέσα από την οποία προκύπτουν ελεύθεροι και δούλοι. Ο Ηράκλειτος στέκεται στο πρώτο, το μεταφυσικό, πεδίο μιας και το δεύτερο δεν έχει να μας πει τίποτα το καινούριο.

Υπάρχει και μια ακόμα ερμηνεία αυτού του πολέμου που δεν αφορά άμεσα τους ανθρώπους αλλά τη φύση. Ο πόλεμος εκεί, αναφέρεται στην πάλη των στοιχείων της φύσης από την οποία προκύπτουν οι αλλαγές στον κόσμο όπως είδαμε πιο πάνω στο παράδειγμα της μάχης «φωτός-σκότους». Από τα στοιχεία της φύσης το πιο δυνατό είναι το πυρ. Για τον Ηράκλειτο το «Αείζωον πυρ» δεν είναι απλώς ένα από τα τέσσερα στοιχεία της φύσης. Είναι η κυριότερη μορφή της ύλης. Τα πάντα αποτελούν μετασχηματισμούς του πυρός. Χωρίς το πυρ δεν υπάρχει ζωή. Τι είναι όμως ζωή και τι θάνατος σύμφωνα με τον Ηράκλειτο;

Γένεσις-Ζωή-Θάνατος-Αθανασία

Κατά τον Ηράκλειτο το ζεύγμα ζωή-θάνατος είναι φαινόμενα αλληλένδετα, δυνάμεις σχετικές και αντιθετικά συμπληρωματικές. Η ανθρώπινη λογική ξεχωρίζει τη ζωή από τον θάνατο. Ο Ηράκλειτος πιστεύει πως δεν υπάρχουν όρια ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο. Η ζωή και ο θάνατος νοούνται μέσα σε ένα ενιαίο πλαίσιο κίνησης.

Ο θάνατος και η γένεσις από την άλλη είναι συνακόλουθα φαινόμενα. Αν κάτι πεθαίνει είναι επειδή έχει δημιουργηθεί και δημιουργήθηκε, γιατί έχει πεθάνει η αντίθετη μορφή του. Προηγουμένως αναφέρθηκε το «αείζον πυρ», δηλαδή η αιώνια ζωντανή φωτιά και όχι η αθάνατη. Αυτή η επιλογή μας δείχνει ότι το πυρ «πεθαίνει» και «αναγεννάται». Αυτή η κινητικότητα είναι η κίνηση της ζωής για τον Ηράκλειτο.

Τέλος, η σχέση θανάτου-αθανασίας είναι και αυτή όπως η σχέση ζωής-θανάτου. Δηλαδή μιλάμε για έννοιες σχετικές και αντιθετικά συμπληρωματικές με μια επιπλέον-ξεχωριστή σημασία: η αξία της ψυχής μετά τον θάνατο είναι ανάλογη με την ποιότητα του θανάτου.