Στην Έκθεση Santiago Calatrava. Η αναγέννηση του ναού του Αγίου Νικολάου στο «Σημείο Μηδέν»

[dropcap size=big]Τ[/dropcap]ο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. φιλοξενεί την έκθεση Η αναγέννηση του ναού του Αγίου Νικολάου στο «Σημείο Μηδέν» μετά την παρουσίασή της στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα. Το έργο αυτό, με αρχιτέκτονα το Santiago Calatrava, βρίσκεται στη Νέα Υόρκη, στην 130 Liberty St., εκεί όπου την 11η Σεπτεμβρίου του 2001 έλαβε χώρα η γνωστή τρομοκρατική επίθεση. Ο παλιός ναός που υπήρχε εκεί καταστράφηκε ολοσχερώς. Έτσι, λοιπόν, μετά από διαβουλεύσεις με τις τοπικές αρχές, αποφασίστηκε να ανεγερθεί ο νέος ελληνικός ορθόδοξος ναός του Αγίου Νικολάου στο ανατολικό άκρο του νέου Πάρκου Ελευθερίας, πάνω από το Κέντρο Ασφαλείας Οχημάτων του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου.

Πριν αναφερθούμε στο έργο αυτό καθ’ αυτό, ίσως είναι σκόπιμο να επισημανθούν κάποια στοιχεία για τον αρχιτέκτονα. Ο Santiago Calatrava από τη Βαλένθια της Ισπανίας είναι αρχιτέκτονας και πολιτικός μηχανικός. Η φήμη του εδραιώθηκε με τη γέφυρα Bach de Roda στη Βαρκελώνη το 1984, και ακολούθησαν και άλλα σημαντικά έργα, όπως το πιο πολυσύχναστο πολιτιστικό κέντρο της Ισπανίας City of Arts and Sciences, για το οποίο έλαβε το 1ο βραβείο στον αντίστοιχο διαγωνισμό. Επιπλέον, στην Αμερική, όπου βρίσκεται και το έργο-αφιέρωμα αυτής της έκθεσης, έχει αναλάβει τη διεκπεραίωση γεφυρών, αλλά και οικοδομικών συγκροτημάτων, όπως το Κέντρο Συγκοινωνιών στο Παγκόσμιο Εμπορικό Κέντρο (World Trade Center Transportation Hub) που, επειδή γειτνιάζει με το Ναό του Αγίου Νικολάου, παρουσιάζεται, επίσης, στην έκθεση αυτή.

[dropcap size=big]Ο[/dropcap] Ναός του Αγίου Νικολάου, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, σχεδιάστηκε στην περιοχή όπου κατεδαφίστηκαν οι Δίδυμοι Πύργοι το 2001. Είναι ένα έργο, λοιπόν, που περικλύζεται από μνήμες και υπάρχει για να στεγάσει τη λατρεία των πιστών. Τα ερωτήματα που τίθενται στο μυαλό του αρχιτέκτονα είναι σε ποιους πιστούς απευθύνεται και τι απήχηση θέλει να έχει αυτός ο «οίκος του Θεού». Απευθύνεται στην ελληνική ορθόδοξη εκκλησία, αλλά ταυτόχρονα προσδοκεί να αποτελέσει και ένα τόπο πνευματικής διανόησης και ψυχικής λύτρωσης ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Τα πρότυπα στα οποία ανέτρεξε ο αρχιτέκτονας Santiago Calatrava ήταν τα πιο μνημειώδη και αντιπροσωπευτικά του θρησκευτικού μας παρελθόντος. Οδηγήθηκε, έτσι, στη μελέτη της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης και, πιο ειδικά, στο ψηφιδωτό της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας που βρίσκεται στον τρούλο της Αγίας Σοφίας. Δημιουργεί μία σειρά από σκίτσα και υδατογραφίες που τα ονομάζει «Μητέρα και παιδί. Η γένεση του τρούλου», στα οποία δρα αφαιρετικά και καταλήγει σε γεωμετρίες που του δίνουν στο τέλος τη μορφή του ναού που θα σχεδιαστεί. Στο πλαίσιο αυτών των πολύ εύστοχων και περιγραφικών σκίτσων της συλλογιστικής πορείας του αρχιτέκτονα συγκαταλέγονται η μελέτη για την είσοδο του φωτός σε μία εκκλησία, οι μορφές των τρούλων και οι σχηματικές προσεγγίσεις αγιογραφιών. Όλα αυτά στην έκθεση παρουσιάζουν την πορεία προς την ολοκλήρωση της νοηματικής ιδέας, η οποία γίνεται κτήριο στο υπόλοιπο μέρος της έκθεσης, που περιλαμβάνει μακέτες και φωτορεαλιστικές απεικονίσεις του ναού του Αγίου Νικολάου. Η υλοποίηση του έργου αυτού γίνεται με μέσα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής του 21ου αιώνα που στόχο έχουν να αποδώσουν την παραπάνω αίσθηση.

[dropcap size=big]Σ[/dropcap]ε επίπεδο εννέα μέτρων πάνω από το ύψος του δρόμου προβάλλει ο ναός. Η εξωτερική του όψη, κυρίως τις βραδινές ώρες, είναι αντιπροσωπευτική του μηνύματος του. Είναι κατασκευασμένος από τέσσερις μεγάλους πέτρινους πεσσούς που γράφουν ένα τετράγωνο, ενώ ο τρούλος με το τύμπανο είναι κατασκευασμένος από πέτρα και εξωτερικά καλύπτεται με φωτιζόμενο γυαλί. Η τυπική δομή του ναού (τρούλος εγγεγραμμένος σε τετράγωνο) συνδυάζεται με τεχνάσματα του 21ου αιώνα – το φως αποτελεί υλικό στη σημερινή αρχιτεκτονική – και δημιουργούν ένα αποτέλεσμα εντυπωσιακό. Ο ναός-φανός λάμπει και σηματοδοτεί το καινούργιο. Ο τρούλος χωρίζεται με σαράντα ελάσματα που είναι μια μετάφραση των σαράντα παραθύρων του τρούλου της Αγίας Σοφίας. Παρόλο που το τελικό αποτέλεσμα είναι στην ουσία ένας συμπαγής όγκος, η υλικότητα και ο χειρισμός του φωτός αναδεικνύει αυτές τις ευαισθησίες και προθέσεις του αρχιτέκτονα και δίνει μία άλλη όψη στον τύπο της εκκλησίας, σύμφωνα με τα πρότυπα που έχει συνηθίσει το μάτι μας. Σε αυτό το σημείο είναι πολύ σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι το φως και ο τρόπος που θα εισέρχεται στο ναό ήταν πάντα κύριο ζήτημα μελέτης στο σχεδιασμό των ναών, καθώς το φως σηματοδοτεί το θεϊκό, το υπερκόσμιο. Στο ναό του Αγίου Νικολάου είναι πολύ σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι το φως είναι κυρίαρχο στοιχείο και δεν αποκαλύπτεται μόνο εντός της εκκλησίας (όπως γίνεται συνήθως και με πολλή τέχνη στο εσωτερικό της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης), αλλά ακτινοβολεί προς τον πραγματικό κόσμο. Είναι ένας εξωστρεφής χειρισμός του ναού που αποδεικνύει, εν τέλει, και τις προθέσεις του. Ο ναός εκπροσωπεί τον ελληνικό ορθόδοξο χριστιανισμό, αλλά βρίσκεται εκεί για να λυτρώσει και να αναπαύσει τις ψυχές που στιγμάτισαν αυτό τον τόπο.

[dropcap size=big]Τ[/dropcap]έλος, στην έκθεση οι μακέτες και ένα βίντεο μας παρουσιάζουν και το Κέντρο Συγκοινωνιών στο Παγκόσμιο Εμπορικό Κέντρο όπου βρίσκεται ο ναός, το οποίο, αποτελεί επίσης έργο του Santiago Calatrava. Στη μορφή του αναγνωρίζεται η προσωπική γραφή του αρχιτέκτονα και σπουδαίου κατασκευαστή ταυτόχρονα, ο οποίος, όμως, δικαιολογεί αυτή τη φτερωτή όψη ως σύμβολο ελευθερίας με τα φτερά του πουλιού την ώρα που εγκαταλείπει τα ανθρώπινα χέρια και είναι έτοιμο να πετάξει και όχι σαν ένα είδος προσωπικής εμμονής.