[dropcap size=big]Έ[/dropcap]νας μυστηριώδης άντρας περπατάει σε ένα μισοφωτισμένο, βρώμικο πλακόστρωτο. Μπορεί να είναι μεθυσμένος, σίγουρα ταλαιπωρημένος, χωρίς σκοπό περιφερόμενος. Ακούμε την φωνή του στο παρασκήνιο. Σαν να ακούμε την σκέψη του ή σαν να μας περιγράφει την ζωή του σε ένα μπαρ. Σύντομα θα γνωρίσει κάποιον και θα αποκτήσει κάποιον στόχο η ζωή του, μία γυναίκα που θα τον καταστρέψει, κάποιο θύμα του ή τον θύτη του. Όλα σε ασπρόμαυρο.
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Αμερική, ο κινηματογράφος άρχισε να αλλάζει. Οι βετεράνοι είχαν επιστρέψει από την Ευρώπη και είχαν φέρει μαζί τους τις βαθιές ουλές από την εξαθλίωση του πολέμου. Έτσι και στην εξαιρετικά δημοφιλή για εκείνη την εποχή Έβδομη τέχνη, παρεισφρήσανε οι εικόνες της απώλειας και οι ταινίες έγιναν πιο σκοτεινές. Οι χαρακτήρες είναι πλέον ηθικά ασταθείς, με εσωτερικά διλλήματα και τα θέματα των ταινιών φιλοξενούν δολοπλοκίες, φόνους και απαγορευμένους έρωτες με κοινό παρονομαστή την μοίρα και την τύχη. Ο κινηματογράφος άρχισε να χαρίζει τη ματιά του σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και να απεικονίζει την πραγματική ζωή, αυτή που μας υποδέχεται με την μαύρη της πλευρά. Σ αυτή τη ματιά οι Γάλλοι κριτικοί έδωσαν το όνομα Φιλμ Νουάρ.
[dropcap size=big]Ο[/dropcap]ι χαρακτήρες του noir είναι αληθινοί, αμαρτωλοί και παθιασμένοι, τζογάρουν, πίνουν, εκμεταλλεύονται και σκοτώνουν για να επιβιώσουν. Ανίκανοι να αποφύγουν την μοίρα τους, ρωτούν απελπισμένα «Γιατί συμβαίνει αυτό σε μένα;» και η απάντηση είναι «Για κανέναν συγκεκριμένο λόγο». Οι γυναίκες έχουν παρελθόν και οι άντρες δεν έχουν μέλλον. Το φίλμ νουάρ συνέβαλλε δραματικά στην εξέλιξη του γυναικείου χαρακτήρα στον κινηματογράφο. Η γυναίκα εκείνης της εποχής, ζει και έξω από το σπίτι, πολλές φορές υπηρετεί ως νοσοκόμα στον πόλεμο, ή παίρνει το δρόμο της μετανάστευσης, έχει εκπαίδευση και –φανερούς πια- εραστές. Τότε αρχίζει να γίνεται η γυναίκα, αράχνη. Αποκτά δύναμη πάνω στους άντρες, έχει επιλογές, και από το έρμαιο που ήταν κάποτε, γίνεται η καταστροφή τους. Αφ’ υψηλού κοιτάζει με νόημα τον άντρα που την θαυμάζει από χαμηλά. Εκείνος, στο ναδίρ της ζωής του, έχει βιώσει την απώλεια και τον πόλεμο, προσπαθεί να ξεφύγει από την μοίρα του και να διεκδικήσει μία κάποια κοινωνική ανέλιξη και καλύτερη ζωή. Συνήθως μάταια.
[dropcap size=big]O[/dropcap] νουάρ κινηματογράφος ήταν διαφορετικός, τολμηρός και πρωτοπόρος. Δανείστηκε θέματα από τη ζωή των ανθρώπων της νύχτας και έβαλε τους χαρακτήρες σε μία καθοδική δίνη. Για πρώτη φορά, ο «κακός» στο τέλος περπατάει ελεύθερος. Η έλλειψη δικαιοσύνης και κάθαρσης ενόχλησε και ξάφνιασε το κοινό που δεν είχε ξαναδεί κάτι τέτοιο. Δεν θα μπορούσε, βέβαια να γίνει διαφορετικά καθώς οι νουάρ ήρωες, ή καλύτερα οι αντι-ήρωες, δεν χωρούσαν στα στενά όρια της διάκρισης καλού- κακού. Για πρώτη φορά, ο ήρωας δεν είναι τέλειος, εμπλέκεται σε ερωτικά τρίγωνα, προδίδει τον γαμήλιο δεσμό και επιλέγει το πάθος από την ευπρέπεια. Τότε εισάγεται επίσης και ο χαρακτήρας του απόκληρου αστυνομικού που έχει εγκαταλείψει την καριέρα του για ιδεολογικούς λόγους για να περάσει στην σκοτεινή πλευρά του νόμου, χαρακτήρας που βλέπουμε συχνά μέχρι και σήμερα στο σινεμά. Ο ερωτισμός στο μεταπολεμικό σινεμά είναι υπαινικτικός. Το καθεστώς λογοκρισίας δεν αφήνει τους δημιουργούς να γίνουν αποκαλυπτικοί. Καθώς, όμως, ο έρωτας και το σεξ πρωταγωνιστούν, η δράση απομακρύνεται εκτός κάμερας για λόγους ευπρέπειας. Κάπως έτσι, το κοινό αφήνεται στην πρόκληση να γεμίσει το πλάνο με τις δικές του εικόνες, χωρίς λογοκρισία.
[dropcap size=big]Α[/dropcap]υτό που κάνει το φιλμ νουάρ τόσο αναγνωρίσιμο είναι η τεχνική εφευρετικότητα των δημιουργών. Ασπρόμαυρος εξ ορισμού, για να ταιριάζει με την ψυχοσύνθεση των ηρώων και για να τονίζει την δραματικότητα παίζει με το κρυφτό του φωτός και της σκιάς. Με επιρροές από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα, χρησιμοποιεί την σκιά για να εισάγει ή να περιγράψει τους χαρακτήρες. Το αντικείμενο του πόθου παρουσιάζεται με ολόφωτο λαμπερό πρόσωπο ή φωτισμένο αισθησιακά από πίσω, προβάλλοντας πιο φανερά τις γυναικείες καμπύλες. Εν όψει κάποιας δολοπλοκίας, το πρόσωπο κρύβεται πίσω από τις σκιές κάποιου παραθύρου, διχοτομημένο απ’ τις ακτίνες του φωτός. Το φιλμ νουάρ βγάζει την δράση έξω από το στούντιο και την τοποθετήσει στους δρόμους. Η κάμερα στήνεται στο νυχτερινό αστικό περιβάλλον, όχι όμως σε κάποια εξωραϊσμένη εκδοχή του, αλλά στην πραγματική, βρώμικη μορφή του.
[dropcap size=big]Γ[/dropcap]ύρω στα τέλη της δεκαετίας του ’50, το φιλμ νουάρ σταματάει να είναι τόσο δημοφιλές, η κοινωνία και πάλι αλλάζει, παίρνει το ιλουστρασιόν καταναλωτικό της πρόσωπο και το κοινό, όπως πάντα, ακολουθεί. Η ιστορία φέρει πολλές ανεπιτυχείς απόπειρες αναβίωσης του φιλμ νουαρ. Οι κινηματογραφιστές αρκέστηκαν στην τυχαία απόσπαση ποιοτικών και τεχνικών χαρακτηριστικών τα οποία επιβίωσαν και μας είναι ορατά στο σύγχρονο παγκόσμιο κινηματογράφο ακόμα και σήμερα.
Ο «μαύρος» κινηματογράφος ήταν ένας κοινωνικός, ιστορικός κινηματογράφος, και αποτέλεσε ένα τεράστιο βήμα ώστε να φτάσει το σινεμά να είναι αυτό που είναι σήμερα. Σαν μία σκοτεινή εμπειρία που δεν μπορείς να αποφύγεις, αλλά σε σημαδεύει και σε αλλάζει.
Προτάσεις:
1. The Big Sleep – Πάθος και αίμα (1946) του Howard Hawks
2.The Third Man – Ο τρίτος άνθρωπος (1949) του Carol Reed
3. Gilda (1946) του Charles Vidor
4. Double Indemnity – Διπλή ταυτότητα (1944) του Billy Wilder
5. The Lady from Shanghai (1947) του Orson Welles
Κείμενο: Μαρία Μιχαλάκη (Lavart)
Σχέδιo: Ειρήνη Θεοδωρίδου (Lavart)
