«Εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε – γέλασε…»: στίχος του Διονύση Σαββόπουλου στο τραγούδι «Μπάλος» που δανείστηκε ο Μίλτος Πασχαλίδης για το τραγούδι του «Αγύριστο Κεφάλι», στίχος που δανείζομαι και εγώ γι’ αυτό το αφιέρωμα.
Λόγω της διαρκούς αόριστης γεωπολιτική θέσης των Βαλκανίων στην Ευρώπη, πολλοί μελετητές επεσήμαναν ότι «τα Βαλκάνια» δεν είναι απλώς ένας γεωγραφικός όρος (στενογραφία για τη Βαλκανική Χερσόνησο στη Νοτιοανατολική Ευρώπη) ή μια πολιτιστική περιοχή, αλλά μια περίπλοκη πολιτισμική κατασκευή. Μέρος αυτής της περίπλοκης κατασκευής αποτελεί και η μουσική.
Υπάρχουν πολλές κατηγορίες μουσικών ειδών που προέρχονται από τα Βαλκάνια, μερικές πιο γνωστές από άλλες. Από τη θρησκευτική μουσική, την παραδοσιακή μουσική, τη μουσική των Ρομά, στους πιο σύγχρονους ήχους της βαλκανικής ποπ και ροκ και της trepfolk και turbofolk, οι Βαλκανικές χώρες έχουν να προσφέρουν ένα μεγάλο εύρος μουσικών ερεθισμάτων.
Ωστόσο, ο δυτικός κόσμος έχει πολύ λίγες πραγματικές πληροφορίες και πολύ συγκεκριμένη άποψη για το ποια μουσικά είδη περιλαμβάνει η βαλκανική μουσική. Ακριβώς λόγω αυτής της έλλειψης πληροφοριών, τείνουν να συσχετίζουν τη βαλκανική μουσική με τη μουσική των Ρομά, που έγινε γνωστή από τις ταινίες μεγάλου μήκους του Emir Kusturica ή με τις γυναίκες της Βουλγαρίας, ως μια από τις πρώτες «ethnic» επιρροές που εισέβαλαν στον κόσμο της μουσικής∙ για να μην αναφέρουμε την εμπορική ποπ και τις διάφορες σύγχρονες ερμηνείες της παραδοσιακής βαλκανικής μουσικής που πλέον απορροφώνται στην τεράστια παγκόσμια αγορά της μουσικής.
Η αλήθεια είναι πως, όταν ακούω τον όρο «μουσική των Βαλκανίων», και το δικό μου μυαλό πηγαίνει κατευθείαν στον Goran Bregovic και τα συγκροτήματα με χάλκινα πνευστά όργανα. Ίσως γιατί αυτός ο ήχος είναι πιο «οικείος» για πολλούς Έλληνες, καθώς παρόμοιες μελωδίες και ήχους μπορεί να συναντήσει κανείς σε περιοχές της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Άλλωστε, η επιρροή της οθωμανικής κουλτούρας στη μουσική της χερσονήσου του Αίμου, είναι ευδιάκριτη σε πολλές χώρες αυτής. Για τον λόγο αυτόν, επέλεξα σε αυτό το αφιέρωμα να προσεγγίσω αυτό που αντιπροσωπεύει για μένα η βαλκανική μουσική και δεν είναι άλλο από τα «Χάλκινα των Βαλκανίων».
Η ιστορία των «Χάλκινων των Βαλκανίων»
Ή αλλιώς Balkan brass music. Η μουσική των «χάλκινων των Βαλκανίων» εμφανίστηκε και εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια της πρώτης Σερβικής εξέγερσης εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου η τρομπέτα διαδραμάτιζε βασικό ρόλο, όχι μόνο στη συγκέντρωση των στρατευμάτων, αλλά και στη διασκέδασή τους. Μετά τη λήξη του πολέμου, οι στρατιώτες επέστρεψαν στην αγροτική τους ζωή μεταφέροντας τη μουσική στην καθημερινότητά τους. Η λαϊκή μουσική που μέχρι τότε βασιζόταν στα έγχορδα μουσικά όργανα προσαρμόστηκε σε ήχους και μελωδίες που προέρχονταν από πνευστά χάλκινα όργανα και τύμπανα. Για αρκετές εκατοντάδες χρόνια οθωμανικής κατοχής, η τουρκική μουσική Mehter άφηνε το στίγμα της στην περιοχή. Ωστόσο, το 1831 και μετά τη δεύτερη σερβική εξέγερση εναντίον των Οθωμανών, ο Πρίγκιπας Miloš Obrenović διέταξε το σχηματισμό των πρώτων συγκροτημάτων με χάλκινα για την ενίσχυση της Σερβικής εθνικής ταυτότητας.
Οι Ρομά επηρέασαν, επίσης, σημαντικά τη μουσική ζωή της νοτιοανατολικής Σερβίας. Πιθανότατα, εκτέθηκαν για πρώτη φορά στη μουσική με χάλκινα όργανα κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής τους θητείας την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων (περίπου 1912–1913). Στη συνέχεια, σχημάτισαν μουσικά σύνολα προκειμένου να αναπαράγουν αυτήν την τοπική λαϊκή μουσική κατά την επιστροφή στην πατρίδα τους. Οι Ρομά μουσικοί χάλκινων πνευστών έχουν ενσωματωθεί βαθιά στον τοπικό κοινωνικοπολιτισμικό ιστό σε μέρη όπως το Vranje της Σερβίας και, πλέον, οι ντόπιοι Σέρβοι και οι Ρομά δεν μπορούν να συλλάβουν τις οικογενειακές γιορτές χωρίς χάλκινα, επειδή η μουσική συνδέεται στενά με μεγάλες τελετές και παραδόσεις, όπως γεννήσεις, γάμους, γιορτές συγκομιδών, ακόμα και κηδείες.
Η μουσική από πνευστά χάλκινα όργανα διατηρείται ως κεντρικό μέρος του πολιτισμού στη χερσόνησο των Βαλκανίων. Μία φορά το χρόνο για πέντε ημέρες, δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι (περίπου μισό εκατομμύριο) μεταβαίνουν στη μικροσκοπική πόλη Guča της Σερβίας για να ακούσουν τις Brass μπάντες της χερσονήσου να μάχονται (κάτι παρόμοιο με τα rap battles) για τους διάφορους τίτλους πρωταθλήματος. Οι νικητές δεν κερδίζουν μόνο χρήματα και αναγνώριση, αλλά και το δικαίωμα να καυχιούνται παγκοσμίως για τη νίκη τους.
Η μουσική των «Χάλκινων των Βαλκανίων»
Μία βαλκανική brass μπάντα αποτελείται συνήθως από έναν μεγάλο αριθμό μουσικών, που καθένας παίζει και κάποιο διαφορετικό όργανο. Τρομπέτες, φλικόρνα, τρομπόνια, κέρατα, κόρνες, ευφώνια και τούμπες συνοδεύονται από τύμπανα και παραδοσιακά davuls δημιουργώντας μελωδίες με, συνήθως, γρήγορο τέμπο. Η μουσική είναι κατά κύριο λόγο οργανική, αν και πολλές φορές συνοδεύεται και από τραγούδι.
Fanfare Ciocarlia
H Fanfare Ciocarlia είναι ένα από τα μεγαλύτερα Ρομά συγκροτήματα χάλκινων πνευστών στον κόσμο. Αποτελείται από 12 μέλη και απαριθμεί τουλάχιστον 15 χρόνια ιστορίας. Οι παραστάσεις και η μουσική εφευρετικότητά τους έχουν κερδίσει οπαδούς σε όλο τον κόσμο∙ από τη Μελβούρνη έως το Μέμφις, και από το Τόκιο έως την Τουλούζη. Γιοι αγροτών, μεγάλωσαν στο «κρυμμένο» χωριό Zece Prajini στη βορειοανατολική Ρουμανία, προσεγγίζοντας κάθε συναυλία ως πρόκληση για να διασκεδάσουν το κοινό και να διατηρήσουν το αληθινό ζωντανό πνεύμα της τσιγγάνικης μουσικής. Αξίζει νομίζω να σημειωθεί ότι η Fanfare Ciocarlia ευθύνεται για την επανεμφάνιση και τη μεγάλη αύξηση της δημοτικότητας των χάλκινων των Βαλκανίων. Όποιος έχει ακούσει τους Fanfare Ciocarlia μπορεί να συμφωνήσει σε ένα πράγμα∙ πριν την εμφάνισή τους, κανένα brass συγκρότημα δεν είχε παίξει ποτέ σε τόσο γρήγορο τέμπο!
Σας θυμίζει κάτι αυτό το τραγούδι; Ίσως κάποιο σύνθημα ελληνικής ποδοσφαιρικής ομάδας;
Boban Markovic Orchestra
Ο Boban και η ορχήστρα Markovic, από το Vladičin Han της Σερβίας, αποτέλεσαν τους πρώτους σταρ της βαλκανικής μουσικής χάλκινων πνευστών. Μετέφεραν τον ήχο από την Ανατολική Ευρώπη στη διεθνή σκηνή μέσα από παγκόσμιες περιοδείες και αμέτρητες κυκλοφορίες άλμπουμ και δάνεισαν τον ήχο τους σε soundtracks ταινιών, αλλά και σε ποπ τραγούδια. Ο Boban και η μπάντα του έχουν κερδίσει το βραβείο Golden Trumpet στο φεστιβάλ Guča τόσες πολλές φορές που πλέον δεν διαγωνίζονται! Και αν σας φαίνεται ασήμαντο, να σας θυμίσω ότι το φεστιβάλ της Guča είναι για την brass μουσική ό,τι είναι το Glastonbury για την ποπ μουσική.
Goran Bregović
Δεν νομίζω ότι ο συγκεκριμένος μουσικός χρειάζεται συστάσεις! Αν και δεν θεωρείται ότι εκπροσωπεί κατεξοχήν το είδος της brass μουσικής, ο Goran Bregović έχει συνεργαστεί πολλές φορές με μπάντες χάλκινων και με τη δική του μπάντα χάλκινων πνευστών (the Wedding and Funeral band) έχει πραγματοποιήσει συναυλίες σε όλον τον κόσμο. Τραγούδια όπως το Kalashnikov, το Gas Gas, το Balkaneros, το Cocktail Molotov και τόσα ακόμα, έχουν αφήσει το στίγμα τους στη βαλκανική μουσική. Το τραγούδι, όμως, που τον έκανε δημοφιλή σε όλον τον κόσμο, όταν χρησιμοποιήθηκε στην ταινία «Ο καιρός των Τσιγγάνων» του Emir Kusturica, ήταν το Ederlezi (Scena Đurđevdana Na Rijeci). Ο Goran Bregovic έχει συνεργαστεί με καλλιτέχνες σε όλον τον κόσμο∙ από τον Iggy Pop και την Cesária Évora, μέχρι τον Γιώργο Νταλάρα και την Άλκηστη Πρωτοψάλτη.
Kočani Orkestar
H brass μπάντα Kočani Orkestar είναι μία από τις πιο καινοτόμες και πρωτότυπες μπάντες χάλκινων των Βαλκανίων και προέρχεται από την πόλη Kočani (Kochani) της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας*. Χρησιμοποιούν πολλούς ασύμμετρους ρυθμούς (7/8, 9/8) και το ρεπερτόριό τους βασίζεται σε τσιγγάνικες μελωδίες από διάφορα μέρη των Βαλκανίων και σε τουρκικούς και βουλγαρικούς ρυθμούς. Οι Koçani Orkestar έχουν κυκλοφορήσει κομμάτια που έχουν διασκευαστεί από κορυφαίους καλλιτέχνες της ηλεκτρονικής και της ροκ μουσικής (Señor Coconut, Animal Collective, Lightning Head), συνεργασίες που τους βοήθησαν να αποκτήσουν ένα ευρύτερο κοινό. Ένα από τα τραγούδια τους (Siki Siki Baba) έχει συμπεριληφθεί στο soundtrack της ταινίας «Borat».
Fanfara Transilvania
Το 10μελές συγκρότημα χάλκινων πνευστών Fanfara Transilvania (γνωστό και ως «η μπάντα του Γκαλάν») αποτελείται από εξαιρετικούς μουσικούς, απογόνους πολλών γενεών της εθνοτικής μειονότητας των Ρομά. Όλα τα μέλη συγγενεύουν μεταξύ τους (αδέλφια και ξαδέλφια, νονοί και παππούδες) και μεταδίδουν το πάθος τους για την παράδοση, διατηρώντας έτσι την πλούσια μουσική κληρονομιά τους. Το ρεπερτόριό τους περιλαμβάνει αυθεντικά είδη ρομά folk μουσικής (hora, sarba, joc, doina), καθώς και τζαζ, πανκ κι άλλους βαλκανικούς ήχους.
Sarma Brass Band
Λιγότερο γνωστοί, οι Sarma Brass Band είναι ένα 10μελές συγκρότημα που θυμίζει τις μελωδίες των Balkan Roma. Παίζουν πρωτότυπο υλικό, καθώς και μια ποικιλία παραδοσιακής μουσικής από τη Σερβία, την Ελλάδα και την Αλβανία. Με μουσικούς από τις ΗΠΑ, τη Σερβία, την Τουρκία και την Παλαιστίνη, οι Sarma Brass Band εκπροσωπούν τη διεθνή αγάπη για τη Balkan Brass. Ο πλήρης και γεμάτος ήχος τους που αποτελείται από groovy μελωδίες και ρυθμούς, δελεάζει ακόμη και τον πιο ντροπαλό ακροατή.
Η λίστα με τις μπάντες χάλκινων από τα Βαλκάνια δεν τελειώνει∙ Fejat Sejdić, Raya Brass Band, Fanfara Kalashnikov, Zlatne Uste Balkan Brass Band, Emir Kusturica & The No Smoking Orchestra, Toni Kitanovski & Cherkezi Orchestra και Trubaci είναι μόνο μερικές από τις αμέτρητες μπάντες πνευστών χάλκινων που έχουν δημιουργηθεί και εκπροσωπούν τη βαλκανική μουσική.
Η Brass μουσική αποκτά συνεχώς οπαδούς σε όλον τον κόσμο. Οι Balkan Beat Box με έδρα τη Νέα Υόρκη ή τα συγκροτήματα Amsterdam Klezmer Band, Džambo Aguševi Orkestar, Bandakadabra και Slavic Soul Party! συνδύασαν τον ήχο των Βαλκανίων με άλλα είδη όπως το Klezmer, τη jazz ή το Ska, ενώ διάφοροι DJ και παραγωγοί, όπως ο Shantel από τη Γερμανία, «ταίριαξαν» με επιτυχία το Balkan Brass με ηλεκτρονικούς ρυθμούς.
Όπως ανέφερε ο Goran Bregovic:
Νομίζω ότι η Βαλκανική brass είναι σαν την punk μουσική στην αρχή. Περισσότερο τρέλα, παρά μουσική!
Αλλά ίσως και να είναι αυτό που μας αρέσει!
Βλέπε επίσης:
*Σημείωση: Είναι πολύ σεβαστό, είτε για συναισθηματικούς είτε για άλλους λόγους, να μεταφράζει κανείς τον όρο «Βόρεια Μακεδονία» σε ό,τι επιθυμεί. Ωστόσο, από τις 19 Φεβρουαρίου 2019 και με βάση τη Συμφωνία των Πρεσπών (17 Ιουνίου 2018) αποφασίστηκε η μετονομασία της γειτονικής χώρας σε «Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας».
Κείμενο: Αθηνά Δανιηλίδου (Lavart)
