Η ιστορία της λέξης ξεκινά από το ουσιαστικό «θεός» και το ρήμα «φημί» (λέγω). Ο συνδυασμός τους έδωσε το «θέσφατον», δηλαδή «ο λόγος που προφέρεται από τον θεό».
Στον Όμηρο, ήδη το θέσφατο είναι ο θεϊκός χρησμός: ο λόγος των θεών που δεν επιδέχεται αντιρρήσεις. Ο Αχιλλέας ορκίζεται ότι δεν θα παραβεί τη βουλή του Δία, το θείο θέσφατο που κυβερνά την έκβαση του πολέμου.
Στην Αρχαία Ελλάδα το «θέσφατο» πρωταγωνίστησε στη μαντεία. Οι Δελφοί, με την Πυθία να μιλά σε εξάμετρο, έδιναν χρησμούς που όρισαν αποφάσεις λαών. Όταν ο Θεμιστοκλής ρώτησε πώς θα σωθεί η Αθήνα από τον Ξέρξη, έλαβε την αινιγματική φράση «ξύλινα τείχη». Με διορατικότητα φώτισε το αίνιγμα ως «στόλο» και οδήγησε την πόλη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Το ίδιο μαντείο ειρωνεύτηκε τον βασιλιά Κροίσο: «αν πολεμήσεις, θα καταστρέψεις ένα μεγάλο βασίλειο» κι εκείνος διέλυσε τελικά το δικό του.
(Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο παρακάτω)
Στους κλασικούς αιώνες, από τον Πίνδαρο ως τους τραγικούς, το «θέσφατο» έγινε ένας μοιραίος μηχανισμός: οι ήρωες δεν τιμωρούνται απλώς, θα λέγαμε πως εκπληρώνουν ένα προειλημμένο σχέδιο. Κατά τα βυζαντινά χρόνια η λέξη γλιστρά σε νομικά κείμενα ως «υπέρτατος νόμος», μετατοπίζοντας το κύρος της από το θείο στο επίγειο δίκαιο.
Στα Νέα Ελληνικά το θέσφατο έχασε τη μεταφυσική του πανοπλία αλλά κράτησε το αδιαπραγμάτευτο ύφος. Λέμε πως «δεν είναι θέσφατο ότι η λιτότητα φέρνει ανάπτυξη» ή ότι «στην έρευνα τίποτα δεν θεωρείται θέσφατο, όλα επανεξετάζονται». Στη δημοσιογραφία το συναντάμε σε πρωτοσέλιδα που βαφτίζουν κυβερνητικούς κανόνες ή κοινωνικά στερεότυπα ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες. Παράλληλα, σε ακαδημαϊκές συζητήσεις δηλώνει τον απαγορευμένο καρπό της αμφισβήτησης: αυτό που θεωρήθηκε επί δεκαετίες αυτονόητο, μέχρι να καταρριφθεί από νέα δεδομένα.
Στους μύθους, η Κασσάνδρα είχε το χάρισμα της αλάθητης προφητείας αλλά την κατάρα να μη γίνεται πιστευτό το θέσφατό της. Ο Σόλων, όταν έφτιαχνε νόμους, συνήθιζε να ζητά πρώτα τον χρησμό των Δελφών, επικαλούμενος θεϊκή νομιμοποίηση για τα πολιτικά του μέτρα.
Σήμερα, ο όρος επιβιώνει στην επιστήμη, όπου ένα «επιστημονικό θέσφατο» μπορεί να καταρριφθεί από μια ασυμβίβαστη παρατήρηση και στην τεχνολογία, όπου ένας αλγόριθμος αντιμετωπίζεται συχνά ως αλάνθαστη αυθεντία. Αν κάτι διδάσκει η πορεία της λέξης, είναι ότι ο άνθρωπος χρειάζεται πότε – πότε να ακουμπήσει σε μια σταθερή βεβαιότητα, αλλά τίποτα δεν μένει ανέγγιχτο από το πνεύμα της αμφισβήτησης. Το «θέσφατο» συνεχίζει να θυμίζει πως η αλήθεια που δεν συζητιέται κρύβει πάντα τον σπόρο της ανατροπής κι αυτό είναι ίσως το πιο γόνιμο δίδαγμα που μας άφησε η αρχαία θεά της Μοίρας.
Διαβάστε περισσότερα για τους όμορφους κανόνες των λέξεων
- 10 ελληνικές λέξεις που χρησιμοποιούνται διεθνώς και μόνο λίγοι γνωρίζουν
- 9 ελληνικές λέξεις που δεν είναι ελληνικές
- 14 ξένες λέξεις που προφέρουμε οι περισσότεροι λάθος
- Αυτές οι 8 λέξεις δεν είναι ελληνικές, όπως φανταζόσουν
- 20 λέξεις που γεννήθηκαν από την πένα του Σαίξπηρ
- 9 λέξεις που πρέπει να εγκαταλείψεις αν θες να ακούγεσαι πιο έξυπνος
- Πότε βάζουμε δύο τόνους στις λέξεις;
