Καστοριάδης: «Η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού φαίνεται να ικανοποιείται με…»

Προτού βυθιστούμε στις λεπτομέρειες των ιδεών του Κορνήλιου Καστοριάδη και στον τρόπο που ορίζει τη σημερινή κοινωνική ικανοποίηση, ας φανταστούμε ένα σκηνικό: βρισκόμαστε στην Ευρώπη των πρώτων δεκαετιών μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, όταν η «νεο-φιλελεύθερη» στροφή του Ρήγκαν και της Θάτσερ ξαναμοίραζε τις κάρτες της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας.

Εκεί όπου κάποτε ορίζονταν συγκρούσεις κοινωνικές και ιδεολογικές, τώρα επικρατεί σιωπή: η σύγκρουση φαίνεται να έχει εκχωρήσει τη θέση της στο δόγμα του οικονομικού ορθολογισμού και της ατομικής ηδονής. Τι όμως κρύβεται πίσω από τις βιτρίνες της ανέσεως και από τις οθόνες τηλεοράσεων και τα «gadgets» που διεκδικούν στη δημόσια σφαίρα τη θέση του πιο δημοφιλούς κοινωνικού αγαθού;

Ο Καστοριάδης μας προ(σ)καλεί να αμφισβητήσουμε την πανηγυρική «νίκη» του καπιταλιστικού φαντασιακού: η επιφανειακή ειρήνη δεν είναι ειρήνη, αλλά μια πλήρης υποταγή στην ιδέα ότι η ύπαρξη περιστρέφεται γύρω από την κατανάλωση και την ψυχαγωγία. Ποιο είναι, λοιπόν, το πραγματικό κόστος αυτού του «άρτου» και αυτών των «θεαμάτων»; Μήπως, αντί για λύση, πρόκειται για την καλύτερη παράσταση μιας συνειδητής αποβολής κάθε συλλογικής επιθυμίας και κάθε προτάγματος αυτονομίας;

Στο προοίμιο αυτό, θέτουμε τις μεγάλες ερωτήσεις: Πού χάθηκαν οι παλιές συγκρούσεις που αναδιαμόρφωσαν τις δυτικές κοινωνίες και τελικά, πώς μπορεί κανείς να επικαλύψει την απουσία πραγματικού ελέγχου είτε μέσω ανεξάρτητων θεσμών είτε μέσω ιδεολογικών αναζητήσεων, όταν το μόνο ζήτημα που φαίνεται να απασχολεί τους «κυβερνώντες» είναι η διατήρηση της εξουσίας τους; Αυτές οι απορίες θα μας συνοδεύσουν καθώς θα διαβάζουμε τις απόψεις του Καστοριάδη για την εποχή μας και τη βαθύτερη πηγή της κοινωνικής μας ικανοποίησης.
(Διαβάστε τις σκέψεις του Καστοριάδη παρακάτω)

Ένας υπέροχος αντίλογος: 8 φιλόσοφοι εναντιώνονται στη φιλοσοφία του Καστοριάδη

Απόσπασμα από τη συνέντευξη του Κορνηλίου Καστοριάδη στον Marc Weitzmann Δημοσιεύθηκε Στο Περιοδικό L’ Autre Journal.

«Αυτό που συμβαίνει στη σφαίρα της διανόησης είναι σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένο με το συνολικό μετασχηματισμό των δυτικών κοινωνιών. Αυτό που εκπλήσσει περισσότερο, όταν συγκρίνει κανείς την παρούσα φάση με τις προηγούμενες φάσεις της ιστορίας αυτών των κοινωνιών, είναι η σχεδόν ολοκληρωτική εξαφάνιση της σύγκρουσης, είτε πρόκειται για οικονομικο-κοινωνική, είτε για πολιτική ή «ιδεολογική». Παρακολουθούμε τον θρίαμβο ενός φαντασιακού, του καπιταλιστικού φαντασιακού —«φιλελεύθερου»— και τη σχεδόν εξαφάνιση της άλλης μεγάλης φαντασιακής σημασίας της σύγχρονης εποχής, του προτάγματος της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας.

Επιφανειακά αυτό μεταφράζεται, από την αρχή της δεκαετίας του ’80, στη νίκη της λεγόμενης «νεο-φιλελεύθερης» αντεπίθεσης —υλοποιημένης από τις πολιτικές Θάτσερ-Ρέηγκαν— αντεπίθεση η οποία επέβαλλε πράγματα που προηγουμένως φαίνονταν αδιανόητα. Καθαρή και απλή περικοπή των πραγματικών μισθών και καμιά φορά ακόμη και των ονομαστικών, για παράδειγμα· ή ακόμη τα επίπεδα ανεργίας, για τα οποία εγώ ο ίδιος είχα σκεφθεί και γράψει το 1960, ότι είχαν γίνει αδύνατα διότι θα προκαλούσαν μια κοινωνική έκρηξη. Όμως, τίποτα δεν συνέβη. Υπάρχουν γι ‘ αυτό κάποιοι λόγοι, αφενός μεν συγκυριακοί —η απειλή, σε μεγάλο βαθμό μπλόφα, της «κρίσης» η οποία συνδέεται με το «πετρελαϊκό σοκ», κ.λπ.— αφετέρου δε, άλλοι πολύ βαθύτεροι για τους οποίους θα ξαναμιλήσουμε.

Εν συντομία, παρακολουθούμε την ολοκληρωτική κυριαρχία του καπιταλιστικού φαντασιακού: κυριαρχία του οικονομικού, απεριόριστη και δήθεν ορθολογική επέκταση της παραγωγής, της κατανάλωσης και της «σχόλης» («loisirs»), περισσότερο ή λιγότερο σχεδιασμένων και χειραγωγούμενων. Αυτή η εξέλιξη δεν εκφράζει μόνο τη νίκη των κυρίαρχων στρωμάτων που θα ήθελαν να αυξήσουν την εξουσία τους. Ο πληθυσμός σχεδόν στο σύνολο του συμμετέχει σ ‘ αυτό. Κρυουλιάρικα αναδιπλωμένος μέσα στην ιδιωτική του σφαίρα ικανοποιείται με άρτο και θεάματα. Τα θεάματα είναι κυρίως εξασφαλισμένα με την τηλεόραση (και τα «σπορ»), ο δε άρτος με όλες τις μικροσυσκευές (gadgets) που είναι διαθέσιμες για ποικίλα επίπεδα εισοδήματος.

Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, το σύνολο των κοινωνικών στρωμάτων έχει πρόσβαση σ ‘ αυτή την ελάχιστη άνεση· δεν αποκλείονται παρά κάποιες μειονότητες χωρίς βάρος. Όλα γίνονται σαν να είχαμε βρει το μέσο να περιορίσουμε την ποσότητα γενικής μιζέριας που παράγει η κοινωνία στο 15% ή 20% του «κατώτερου» πληθυσμού (Μαύροι και Ισπανόφωνοι στις Ηνωμένες Πολιτείες, άνεργοι και μετανάστες στις ευρωπαϊκές χώρες).

12 ελευθερώτριες φράσεις του Καστοριάδη: «Ζούμε στην κοινωνία των λόμπι και των χόμπι»

Η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού φαίνεται να ικανοποιείται με τις ανέσεις και τις μικροσυσκευές, έξω από κάποιες μεμονωμένες και συντεχνιακές αντιδράσεις οι οποίες δεν έχουν συνέπειες. Δεν τρέφει καμιά συλλογική επιθυμία, κανένα πρόταγμα εκτός της προστασίας του status quo.

Μέσα σ ‘ αυτή την ατμόσφαιρα, οι παραδοσιακοί φραγμοί της καπιταλιστικής δημοκρατίας πέφτουν ο ένας μετά τον άλλο. Δεν υπάρχει πλέον έλεγχος της πολιτικής ζωής, κυρώσεις πέραν του Ποινικού Κώδικα, ο οποίος, όπως έδειξαν τα διάφορα σκάνδαλα, λειτουργεί όλο και λιγότερο. Με κάθε τρόπο, σε μια τέτοια κατάσταση τίθεται, όπως πάντα, το ερώτημα: «Και γιατί, διάβολε, οι ίδιοι οι δικαστές ή οι “ελεγκτές” τους ξεφεύγουν από τη γενική διαφθορά και για πόσο χρόνο; Ποιος θα φυλάξει τους φύλακες;»

Η απουσία φραγμών συντελεί ώστε η ενδογενής ανορθολογικότητα του συστήματος να γίνεται εντονότερη. Οι κυβερνώντες νομίζουν ότι όλα, ή σχεδόν όλα, τους είναι επιτρεπτά, με την προϋπόθεση να μην αντιδράσουν πολύ άσχημα οι πολιτικές σφυγμομετρήσεις της κοινής γνώμης. Άλλωστε, δεν κυβερνούν πλέον πραγματικά, αλλά η μοναδική τους φροντίδα είναι να παραμείνουν στην εξουσία ή να την αποκτήσουν.

Οι παραδοσιακές ιδεολογίες, της «δεξιάς» ή της «αριστεράς» έχουν καταστεί τελείως κενές· τίποτε το ουσιαστικό δεν χωρίζει τα προγράμματα των αντίστοιχων κομμάτων. Από αυτή την άποψη, το να κάνουμε τον απολογισμό της «αριστεράς» δεν είναι ούτε καν απαραίτητο (πού είναι οι περίφημες διαδοχικές «προτάσεις» του κ. Μιττεράν;). Αλλά το ίδιο ισχύει και για τη «δεξιά»: όταν εκείνη διακηρύττει την καταστροφή, κανείς δεν βλέπει, ούτε με μικροσκόπιο, τι προτείνουν αυτοί οι άνθρωποι που θα μπορούσε να είναι στο ύψος της καταστροφής αυτής. Δεν υπάρχει ούτε καν ένα πρόγραμμα «αντιδραστικό» ή συντηρητικό, δεν υπάρχει τίποτε. Δεν είναι παρά τα ονόματα τους και τα αρχικά τους που διαφοροποιούν τα μεν από τα δε».

Διαβάστε κι άλλα άρθρα που αγαπήσαν οι αναγνώστες μας: