Από τον ναό της Παναγούδας στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού
[dropcap size=big]Λ[/dropcap]ίγες ημέρες πριν, διεξήχθη στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού η δεύτερη θεματική βραδιά, στο πλαίσιο της περιοδικής έκθεσης «Μάχη με τον Χρόνο. Η συντήρηση των αρχαιοτήτων στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού», με τίτλο «Ο Επιτάφιος της Θεσσαλονίκης. Ιστορία και τεχνολογία ενός Παλαιολόγειου αριστουργήματος». Οι ομιλητές της βραδιάς, Αναστάσιος Αντωνάρας (δρ. αρχαιολόγος ΜΒΠ) και Καλλιόπη Καβάσιλα (συντηρήτρια υφάσματος), αναφέρθηκαν στην ιστορία του αντικειμένου, στη στυλιστική και τεχνολογική ανάλυση του κεντήματος, στις επεμβάσεις και αλλαγές που έχει υποστεί όλα αυτά τα χρόνια, καθώς και στις εργασίες συντήρησής του.
Ειδικότερα, ο Επιτάφιος της Θεσσαλονίκης είναι ένα λειτουργικό ύφασμα, χρυσοκέντητο, το οποίο χρονολογείται στις αρχές του 14ου αιώνα. Βρέθηκε το 1900 στον ναό της Παναγούδας και το 1914 μεταφέρθηκε στο νεοϊδρυθέν Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας, για να επιστρέψει πάλι στη Θεσσαλονίκη μετά την κατασκευή του τωρινού μουσείου, στην αίθουσα επτά. Η πρώτη παρουσίασή του στο εξωτερικό έγινε το 2013, ενώ στο μέλλον προγραμματίζεται να εκτεθεί και στη Ρωσία.
[dropcap size=big]Τ[/dropcap]ο έργο αποτελείται από τρία πάνελ, καθένα από τα οποία αναπαριστά κάτι διαφορετικό. Στο πρώτο αριστερά βρίσκεται η παράσταση της Θείας Μετάληψης. Έξι μαθητές του Ιησού μεταλαμβάνουν τον οίνο σ’ ένα υπαίθριο περιτοιχισμένο χώρο. Ο Ιησούς βρίσκεται πίσω από την Αγία Τράπεζα, ενώ εκατέρωθέν του στέκονται δύο άγγελοι. Κεντρικά του Επιταφίου αναπαρίσταται ο Επιτάφιος Θρήνος. Το σώμα του Ιησού κείτεται σε υπόστρωμα, καθώς άγγελοι εισέρχονται διαγωνίως με μια «στατική ορμή». Η αναταραχή αυτή είναι εμφανής στα ιμάτιά τους, καθώς και στη δεύτερη ομάδα των θρηνοβούντων αγγέλων, στα πρόσωπα των οποίων απεικονίζονται η ένταση και το μεγαλείο του θεάματος του νεκρού Θεού. Τέλος, η δεξιά παράσταση απεικονίζει τη Θεία Μετάδοση, με έξι αποστόλους να λαμβάνουν τον άρτο απ’ το χέρι του Χριστού. Και πάλι, δυο άγγελοι στέκονται εκατέρωθεν του Κυρίου. Και στις τρεις παραστάσεις παρατηρείται η ίδια ανάπτυξη, ο Ιησούς κεντρικά και οι άγγελοι πίσω, ως δευτεραγωνιστές. Στον Επιτάφιο συναντάμε κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης, όπως είναι η αντίστροφη προοπτική και οι νατουραλιστικές λεπτομέρειες. «Το ωραίο συμπίπτει με το αληθινό». Είναι σημαντικό να σημειωθεί η πρωτοτυπία της συγκεκριμένης σύνθεσης, με την πραγματική θυσία στο κέντρο και αναπαραστάσεις της θυσίας (Θεία Λειτουργία) στα πλάγια.
Το ύφασμα αυτό λέγεται πως ήταν τοποθετημένο πάνω στην Αγία Τράπεζα και μεταφερόταν τη Μεγάλη Παρασκευή και το Μεγάλο Σάββατο ως μέρος της πομπής της Μεγάλης Εισόδου. Είναι μάλιστα γνωστό και ως «αήρ επιτάφιος», ο μεγάλος αέρας. Αέρας ονομάζεται το λειτουργικό ύφασμα που καλύπτει το δισκοπότηρο και το δισκάριο πάνω στην Αγία Τράπεζα. Η χρήση του, όμως, ως αέρας αμφισβητείται λόγω του βάρους του, που θεωρείται μάλλον αποτρεπτικό για την εύκολη μεταφορά του.
[dropcap size=big]Η[/dropcap] χρήση των υλικών είναι παρόμοια με αυτή άλλων επιταφίων της εποχής. Πορφυρό δίμιτο ύφασμα, μεταλλικά σύρματα που αποδίδουν μια στιλπνή, λαμπερή και ομοιόμορφη επιφάνεια και μεταξωτές κλωστές για να συγκρατούν τις μεταλλικές, είναι τα βασικά. Το ύφασμα βρέθηκε τυλιγμένο σε χαλαρό ρολό, χωρίς φόδρα και πλαίσια. Επομένως, κάποια από τα μεταλλικά νήματα έχασαν τη φόρμα τους ή αποκολλήθηκαν, με αποτέλεσμα η συντήρησή του να καταστεί αναγκαία. Το ύφασμα αυτό, άλλωστε, χρησιμοποιήθηκε επί αιώνες και ήταν λογικό να υποστεί φθορές. Κατά τη συντήρησή του, λοιπόν, στερεώθηκαν οι κλωστές με νέες βαμβακερές και μεταξωτές. Στη συνέχεια, τοποθετήθηκε λινή φόδρα στην πίσω όψη για να καλυφθούν τα καρφώματα των κλωστών, και τέλος αφαιρέθηκαν όλα τα υπολείμματα κεριών που υπήρχαν πάνω του.
Η περιοδική έκθεση «Μάχη με το Χρόνο. Η συντήρηση των αρχαιοτήτων στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού» θα διαρκέσει έως τις 27 Μαρτίου.
Περισσότερες πληροφορίες στο σχετικό άρθρο της Lavart και στο επίσημο site του ΜΒΠ.
Σημείωση: Οι παραπάνω πληροφορίες συλλέχθηκαν από τις ομιλίες των Αναστάσιου Αντωνάρα και Καλλιόπης Καβάσιλα κατά την ημέρα της εκδήλωσης στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
